ÇİN DEYİNCE![*] TEMEL DEMİRER

ÇİN DEYİNCE![*]

 

TEMEL DEMİRER

 

“Bütün renkler hızla kirleniyordu.

Birinciliği beyaza verdiler.”[1]

 

Çin’e -ya da sektörel sosyalist ülkeler topluluğu’nun SSCB likidasyonu sonrasına- dair söz etmek, hiç de kolay değildir; ancak söz konusu karmaşık soru(n)[2] üzerine, bir kez daha eğilmek “olmazsa olmaz”…

Napoleon Bonapart’ın, “Bırakın Çin uyusun. Uyanırsa yer yerinden oynar,” dediği o uçsuz bucaksız coğrafya artık uluslararası ilişkiler düzleminde Orhan Bursalı’nın, “Çin Yüzyılı: Her şey Çinli olacak… Çin yüzyılı ayrıca ABD’ninkinden çok çok uzun sürecek,”[3] notunu düştüğü yerkürenin başat gündem maddesi…

“Çin’de sosyalizm gerilemektedir; ama henüz yenik düşmemiştir,”[4] vurgusuyla “Çin’deki gelişmeler sosyalizmin, dolayısıyla insanlığın geleceğini yakından ilgilendiriyor; belirliyor,”[5] diyen Korkut Boratav’a katılmak asla mümkün olmasa da; Çin gerçeğini tartışmak, kavramak zorundayız.

Hayır meseleyi; 16 Ekim 1990’de SSCB’de Cumhurbaşkanı Mihail Gorbaçov’un, “Serbest piyasa ekonomisi”ne geçileceğini açıklaması; veya 12 Ekim 1992’de de Çin Komünist Partisi’nin (ÇKP) XIV. Kongresi’nde Genel Sekreter Jiang Zemin’in, “Pazar Ekonomisi’ne geçileceği”ni resmen ilanıyla “açıklayan”lardan(!?) değilim. Her şey bir anda olup bitmedi; bunun bir evveliyatı var elbette.

Söze doğru yerden başlayabilmek için öncelikle bir “Yeni solcu” (aslında ortadoks Maocu) Çinli akademisyenin şu değerlendirmesini aktarmak gerek: “Adı komünist olsa da, devlet güdümlü eş-dost (ahbap-çavuş) kapitalizmini benimsemiş ve bu noktadan uzaklaşmak gibi bir ideolojik kaygısı olmayan bir partiyi, çoğu retorik düzeyinde olan bazı Marksist esintilere bakarak, Marksist veya Maoist bir parti gibi değerlendirmek ve bu noktadan hareketle eleştirmek gereksiz bir uğraştır.”[6]

Evet, “Çin’e komünizm ideallerinin somut karşılık bulduğu bir ‘işçi devleti’ gözüyle bakmak isteyenler için hayal kırıklığına uğramak kaçınılmaz.”[7]

“Çin tipi sosyalizmden değil de uluslararası kapitalizme eklemlenmiş bir devlet kapitalizminin, egemen sınıflarının küresel hegemonya adaylığından söz etmek gerekiyor.”[8]

Bunlar böyleyken; malumun ilamına eleştirel düzlemde zaman ayırmak -“gereksiz” bulunsa da!- mecburiyetimizin bir parçasıdır!

Emperyalist cephenin Çin Halk Cumhuriyeti’ne (ÇHC) yönelik saldırgan tutumu ve komünistleri Çin’i eleştirel değerlendirmeye tabi tutmalarını engellememelidir. Çünkü böylesine eleştirel bir değerlendirme emperyalist-kapitalist dünya düzenini anlamamıza ve uluslararası arenadaki güncel gelişmelerin arka planını görmemize ve Çin’deki likidasyonu kavramamıza yardımcı olacaktır.

Bunun için öncelikle ÇHC’nin “sosyalist bir ülke” olduğu ve “devlet mülkiyeti=sosyalizm” iddiaları, yanılsamalarıyla aramıza mesafe koymak gereklidir.

Sosyalizm ve kapitalizm özünde belirli bir üretim tarzının ifadesiyken; kapitalizmin ne olduğunu en iyi Karl Marx öğretir: Kısaca, kapitalizmin merkezinde iş gücü, yani emek sömürüsü ile üretimin toplumsal örgütlenmesini gerçekleştiren ve üretilen zenginliği gasp ederek biriktiren sermaye durmaktadır. Sermaye ise, üretim araçlarına sahip olan burjuvazinin mülkiyetindedir ve kapitalizmde burjuvazi egemen sınıftır. Anladığımız biçimde ve tarihsel örneklerinde gördüğümüz gibi, sosyalizmde de üretim toplumsal olarak örgütlenir. Ancak üretim araçları üzerindeki mülkiyet toplumsaldır ve özel sermaye birikimi ile emek sömürüsüne yarayan bir istihdam piyasası yoktur.

Çin’i bu eksende değerlendirmek zorundayız.

Kaldı ki 1970’li yılların sonunda gerçekleştirilen “reformlar” sayesinde, kamu teşekküllerinden çok daha hızlı biçimde birikim gerçekleştiren özel sermaye büyümekteyken; ÇHC’nde gelişmiş bir burjuvazinin, hatta büyük burjuvazinin varlığından söz edebiliriz (Henüz iktidarı tam kontrolünde tutamasa da).

ÇHC’nde şirketler, hisse senetleri ve kredi ticaretinin gerçekleştirildiği ve sürekli ivme kazanan bir malî piyasa bulunmaktadır. İş gücünün sömürüsüne açık olan istihdam piyasası büyümekte, yurt dışı ürün ticareti giderek daha fazla liberalleştirilmektedir. Sermaye trafiğinin devlet kontrolünde olmasına ve Merkez Bankasının para politikalarını belirlemesine rağmen, önümüzdeki yıllarda sermaye ithali ve ihracının daha da liberalleştirilmesi beklenmektedir.

Her ne kadar ÇKP’ne 1.4 milyarlık nüfusu için açlık ve yoksulluğa karşı verilen mücadelede müthiş bir başarı kazandığını ve yaklaşık 500 milyonluk bir nüfusa ortalama orta katman satın alma gücü kazandırdığını teslim etsek de üretim ilişkilerinin bütününe ve üretim tarzına bakarak ÇHC’nin bir kapitalist ülke olduğunu tespit etmek durumundayız. Üretim araçları üzerinde özel mülkiyetin olmaması, bankaların ve sermaye ithali-ihracının belirli bir kontrole tabi olmaları, tek başına ÇHC’ni sosyalist yapmamaktadır.[9]

 

KISA TARİH TURU

 

1912: Sun Yat-Sen[10] liderliğinde Çin Cumhuriyeti kuruldu.

1916: On yıl sürecek iç savaş başladı.

1917: Çin Birinci Dünya Savaşı’na katıldı.

1919: Pekin’de barış antlaşması imzalanması aleyhinde gösteriler düzenlendi. Göstericiler Çin’den yabancı imtiyazların kaldırılmasını istedi.

1925: Sun Yat-Sen öldü. Yerine Çan Kay Şek geçti. Çin, komünistlerinin yardımıyla savaş ağalarını yendi.

1927: Çan Kay Şek komünistlerin çok güçlendiğini düşündü ve karşı harekât başlattı. Çin’in büyük bölümüne hâkim oldu.

1928: Mao, Kızıl Ordu’yu kurdu. İç savaş başladı.

1931: Japonya, Çin’i işgal etti.

1945: İkinci Dünya Savaşı bitti; Japonya yenilerek Çin’den çekildi. Çin’de tekrar iç savaş başladı.

1949: Mao zafer kazanarak ÇHC’ni kurdu.

1949 Çin için “makus talihin sonu”ydu…

1949 Devrimi’nin başarısını daha iyi kavrayabilmek için biraz daha gerilere gitmek gerekir. Çin 4 bin yılı aşkın bir süredir aynı coğrafyada ve aynı etnik yapıda istikrarlı bir imparatorluk konumunda. Başta barut ve pusula olmak üzere teknolojik buluşlarda da hep insanlığa öncülük yapmışlar. Çinliler tarih boyunca kendilerini dünyanın merkezi görmüşler, zaten Çin ismi de “merkezi krallık” anlamına geliyor. Böyle bir algı içerisindeyken Büyük Britanya’ya karşı Afyon Savaşları’nda alınan yenilgi ruh dünyalarında derin psikolojik yaralar açıyor. Hele 1945’e kadar süren Japon işgalini hiç içlerine sindiremiyorlar. Tüm emperyalistler ülkede cirit atıyor, gümrük daireleri limanlarda onlar adına vergi topluyor…

Aslında Çin’de cumhuriyet 1912’de ilan ediliyor ama gerçek ulusal birliğin yaratıldığı, ülkenin 150 yıllık makus talihine nokta konulduğu tarih 1949’dur. Bu sosyalist bir devrimden öte anti-emperyalist ve anti-feodal bir devrimdir. Aradan geçen 70 yılda tüm çalkantılara karşın ülke kayıtsız şartsız bağımsızlığını korumuşsa, feodalizm bir daha başını kaldıramamışsa son tahlilde amaca ulaşılmıştır.

1949-1979 kesiti çok eşliliğin, cariyeliğin yaygın olduğu bir toplumda kadınların en azından resmi anlamda eşit bireyler kabul edildiği bir dönemdir. Ekonomisi 90’larda kalkışa geçen Çin’de modernleşme altyapısı hazırlanmış; yüzde 20 olan okuryazarlık oranı yüzde 67’ye yükseltilmiş, ortalama yaşam süresi 41’den 64’e çekilmiş, 80 bin civarında gezinen hastane yatağı sayısı 1.6 milyona çıkarılmıştır. İnsanların gelirleri düşük de olsa işsiz kalmıyorlar, açlık çekmiyorlar, sosyal hizmetlerden yararlanıyorlardı. Bu eşitlikçi model “demir pirinç kasesi” olarak adlandırılıyor. Fazla sözü edilmese de Çin kapitalistleşme hamlesi bu dönemin kazanımlarının üzerine inşa ediliyor.

“İyi de Mao kimdir” mi?

Kore Savaşı sırasında biricik oğlu Mao Anying’i halk çocuklarının yanında cepheye gönderen, genç subay bir Amerikan hava saldırısında yaşamını kaybediyor…

Mao gerçekten kabına sığamayan bir devrimci… Uzun vadede sonuç verecek toplumsal reformlara pek sabrı yok. Merkezi planlamaya pek gönlü olmasa da, 50’lerde Sovyetler Birliği’nin etkisiyle bu mecraya giriliyor. 1956’da halisane niyetlerle “Yüz Çiçek Açsın Yüz Fikir Yarışsın” kampanyasını başlatıyor.

“İleri Doğru Büyük Atılım” adıyla sanayileşme hamlesi start alıyor…

Mao’nun parti yöneticileriyle arasında sorun çıktığı zaman halka başvurmak gibi bir adeti var. 1966’da kapitalizme dönme tehlikesi olduğu gerekçesiyle yine sahneye çıkıyor.

Mao partide “solu cesaretlendirmek, sağı ortadan kaldırmadan etkisizleştirmek, merkez soldan yönetmek” gibi bir stratejisi izliyor. 1966’da “Karargâhı bombalayın” komutuyla “Kültür Devrimi”nin düğmesine basıyor.

Konfüçyüsçü, hiyerarşi ve itaate dayalı bir kültüre sahip bir ülkede sade halkı, özellikle gençleri siyasallaştırmak, teknokrat-bürokratların fikri hegemonyasını sorgulamak, kırla kent arasındaki uçurumları mercek altına almak aslında çok anlamlı.

Devamla 21 Şubat 1972, ÇKP lideri Mao Tse-Tung ve ABD Başkanı Richard Nixon’ın tarihi buluşmasıydı… Şubat 1972’de ABD Başkanı Richard Nixon, Çin’i ziyaret etti. Çin ile ABD arasında “Şanghay Bildirisi” imzalandı. ABD’nin Çin’e yönelik bu politika değişikliğinin mimarı ise Henry Kissinger idi.

Mao’nun 1976’da ölümünden sonraki sürece, karısı Çiang Çing’in de aralarında bulunduğu “dörtlü çete” dönemi bir yana bırakılırsa, “Cüce Deng” damga vurur. Deng Xiaoping “nehri geçerken taşları hissetmek” metaforuyla sembolize ettiği ılımlı ve sabırlı bir insan tipidir. Mao’nun kendisi için kullandığı formülü sabık lidere uygular: “Mao’nun yaptıklarının yüzde 70’i doğru yüzde 30’u yanlıştı” söylemiyle yatıştırıcı bir üslup kullanarak ülkeyi serbest piyasa düzenine sokar. Köylülere ellerindeki toprakları işleme hakkı tanınır.

Aralık 1978’de ÇKP’de iktidar ele geçiren Deng Xiaoping kendi “dönemi”ni başlatıyordu.

1 Ocak 1979’da Çin ile ABD arasında diplomatik ilişkiler kuruldu. ABD, Tayvan’daki askerlerini geri çekti. “Ortak Savunma Anlaşması” da iptal edildi. Aynı ay içinde Çin lideri Deng Xiaoping, ABD’yi ziyaret etti.

Aralık 1978’de ÇHC’nin liderliğine yükselen Deng Xiaoping Çin’de bir süre uygulanan “bilimsel sosyalizm”e karşı bayrak açmıştı. Sistem, her yerde verimsizliğe, rüşvete, genel moral bozukluğuna, kıtlığa neden olmuştu. Çin, bürokratik ekonomi yönetiminden kurtulmalıydı.

1979’dan itibaren Çin ekonomisi rekabetçi bir yola girmeye başladı. Xiaoping’in sisteminin ana hatları şöyleydi: i) Önce ekonomik kalkınma. Onun için “özel sektöre” öncelik verilmesi. Bunun yanında devletin ekonomide merkezi planlamayı elinde tutması. ii) Siyasal reformları daha sonraki safhaya bırakma…

Devamla Deng Xiaoping, 1992’deki “Güney Turu” ile Hong Kong ve Tayvan diasporasıyla işbirliği içerisinde dünya piyasalarına açılma mesajı verir.

Çin’in 2001’de DTÖ’ye kabul edilmesi, kapitalist küreselleşmenin yeni coğrafyalara yayılması, kapitalist olmayan coğrafyalara da nüfuz etmesi için fırsat olarak kabul edildi. Bu noktada, Soğuk Savaş döneminde her ikisi de Sovyetler Birliği ile sorunlu ABD ve Çin’in Richard Nixon ve Mao kişiliğinde ilişkilerini “normalleştirdiklerini” hatırlamakta yarar var.

Zaman içerisinde Çin düşük ücretler marifetiyle küresel tedarik zincirlerine “imalat” aşamasında eklemlenen “ikincil bir güçten”, ABD’nin başını çektiği Batı emperyalizmini farklı cephelerde tehdit eden küresel bir rakip hâline gelir.

Çin’in başta ABD, metropol kapitalist ülkelerde korku yaratan asıl özelliği, teknolojide büyük bir sıçrama gerçekleştirmiş olması. Havacılık, robotik, yapay zekâ ve bilgi teknolojilerini kapsayan stratejik atılım, 2025’te Pekin’i imalat sanayinin süper gücü hâline getirmeyi amaçlıyor.

Özellikle Huawei firmasının 5G ve akıllı telefon konusunda lider konumuna geçmesi, Washington’da panik havası estirmiş görünüyor. ABD açısından Çin’in teknolojik ilerlemesinin sadece ekonomik değil askeri boyutlarını da düşünmek endişe yaratıyor.

‘The Financial Times’ın itirafındaki üzere, “Yeni Çağda Çin ve Dünya” başlıklı raporda, “gelişmiş ülkelerin birkaç yüzyılda aldığı mesafeyi kendilerinin on yıllara sığdırdığı” dile getirilerek, dönüşüm şöyle özetlendi: Ülkenin 1952 ve 2018 arasında GSMH’si yılda ortalama yüzde 8.1 arttı; 1978’den bu yana kırsal Çin’de yaşayan 770 milyon kişi yoksulluktan kurtuldu; ortalama yaşam süresi 1949’da 35’ten bugünkü 77’ye yükseldi. Son 40 yılda ülkeye 2 trilyon dolardan fazla doğrudan yabancı sermaye yatırımı girdi.

Çin’e komünizm ideallerinin karşılık bulduğu bir proletarya devleti gözüyle bakmak tabii ki doğru olmaz. Neresinden bakarsak otoriter bir devlet kapitalizmiyle karşı karşıyayız.[11] Ne var ki Çin’in ekonomide ciddi bir sıçramaya imza atıp, ABD’yle her konuda boy ölçüşebilen başarılı bir ulusal kalkınma örneği sergilediği de ortada…[12]

Artık, dünyanın en büyük ihracatçısı… En büyük yabancı sermayeyi kendine çeken ülkesi… En büyük döviz rezervine sahip devleti… En büyük lüks mallar pazarı… En büyük elektronik ticaret hacmine sahip olan ve en büyük demir-çelik, otomobil, televizyon, cep telefonu üreticisidir Çin… (Yarı iletkenlere, tahıllara, bakıra, alüminyuma vd. girmeyeyim…)[13]

 

DURUMA DAİR

 

Ekonomide ciddi bir sıçramaya imza atıp, ABD’yle her konuda boy ölçüşebilen başarılı bir “kalkınma örneği” sergileyen Çin bir yandan Hong Kong’da yükselen protestolar,[14] ABD’yle ticaret savaşları, Şincan Uygur bölgesindeki huzursuzluk, komşularla Güney Çin Denizi’ndeki kıta sahanlığı gerginlikleri gibi çok yönlü soru(n)larla da yüzleşiyor.

Ayrıca ekonomik büyümesiyle artan gelir ve servet eşitsizlikleri derinleşip; yapay zekâ ve 5G teknolojisindeki atılımları Atlantik İttifakı tarafından kaygıyla izleniyorken; ‘The Foreign Affairs’in Temmuz/Ağustos 2019 nüshasında Fareed Zakaria, “Diplomasiniz ne kadar hünerli de olsa Çin’in yükselişi uluslararası yaşamdaki tektonik kaymalardan biriydi ve kaçınılmaz biçimde hegemonun rakipsiz gücünü erozyona uğratacaktı,”[15] demeden edemiyor.

Lale Kemal’in, “ÇKP yönetiminde piyasa ekonomisini başarıyla yürüten bir ülke”[16] diye betimlediği Çin yükselen devasa bir güç…

2010 sayımına göre 1.37 milyarlık nüfusuyla dünyanın en kalabalık ülkesiyken, dünyanın en geniş üçüncü ülkesi.

‘Chinadaily’e göre, Pekin, askerî ve sivil teknoloji alanındaki hamleleriyle Batılı ülkelere en fazla ileri teknoloji ürünü satan ülkeler arasında. Çin, 2012 itibariyle Hollanda’ya en fazla ileri teknoloji ürünü satan ülkeler kategorisinde ABD ve Almanya’yı sollamıştı.

Dünyanın en hızla büyüyen ekonomisine sahip olan Çin, 8 trilyon dolarlık GSMH ile yaklaşık 16 trilyon dolar GSMH’lı ABD’den sonra dünyanın ikinci büyük ekonomisi. Dünya Bankası ile IMF verilerine göre, ABD’nin, 15 trilyon dolar ile makro ekonomik dengeler açısından vahim olan dış borcuna karşılık Çin’in dış borcu 780 milyar dolar.

Çin’in, yaklaşık 3.3 trilyon olan rezervinin 1.6 trilyonluk kısmı Amerikan hazine bonosu. Dolayısıyla Çin, doların değerini de belirliyorken; satın alma gücü paritesine göre 12.4 trilyon dolarlık ekonomisi ile Çin, dünya GSMH’sinin sadece yüzde 5’ini kontrol ediyor. Kişi başına gelirde 118’inci sırada.[17]

Çin aynı zamanda dışarıya en fazla sermaye ihraç eden ülkeler sıralamasında da ön sıralarda. 30.000’in üzerinde Çinli firma (çoğu KİT), dış pazarlara yılda -resmi rakamlara göre- 20 milyar doların üzerinde yatırım yapıyor. Resmi yollar dışında dışarıya yatırılan sermayenin çok daha fazla olduğuna inanılıyor. 1995’te ‘The Fortune’ün ‘500 Büyük Firma’ listesinde 3 Çinli firma varken, bu sayı 1999’da 5’e, 2003’te 11’e, 2013’de ise 15’e yükseldi.[18]

2012 yılındaki ‘Pew Araştırma Merkezi’ araştırmasına göre, Çinlilerin yüzde 82’si, gelecekleri hakkında “iyimser”ken;[19] Çin bir yıkımla yüz yüze!

Örneğin ‘Çin Milli Kanser Kayıt Merkezi’nin ‘Çin’de Kanser Kayıtları Faaliyet Yıllık Raporu’nda, her dakikada 6 kişiye kanser tanısı konulduğu kaydedildi. Her yıl 2.7 milyon kişinin kanser hastalığı nedeniyle hayatını kaybettiği Çin’de ölümlerin yüzde 13’ü kanser sebebiyle oluyor. Çin’de, akciğer kanseri birinci sırada yer alırken, onu mide ve bağırsak kanserleri izliyor. Ölümle sonuçlanan kanser çeşitlerinin başında ise yine akciğer kanseri geliyor.[20]

Bununla bağıntılı olarak Çin, nüfusunu doyuramayacak durumda. Çin Tarım Bakanlığı’na göre, topraklarının yüzde 40’ı ya toksik atıklar nedeniyle çok kirli ya da ekilemez durumda.[21] Bu nedenle, Çin’in sürekli sanayi ürünleri üretmesi ve dünyaya satması, hızlı büyümesi gerekiyor. Hızlı büyüme olmazsa, kaçınılmaz olarak, işsizlik süratle artacak ve ülke içinde başkaldırmalar başlayacak.[22]

Yani “Çin büyüyor,” benzeri güzellemeler yanında, soru(n)lar da yok değil; mesela…

√ Çin’de tek nüfus politikasının kadın-erkek dağılımında eşitsizlik yarattığı ileri sürülürken Çinli erkekler, insan kaçakçıları tarafından Vietnam’dan kaçırılan kız çocuklarını 3 bin dolara satın alıyor.[23]

√ Çin’in Guangxi eyaletinde 51 yaşındaki bir erkek, hamile üç kadını para karşılığı cariye edindikten sonra bebeklerini satmaya kalkıştı. Yang’ın ifadesine göre, 2013 yılında sırasıyla 50, 120 ve 1300 dolar civarında paralar ödeyerek cariye edindiği üç hamile kadın ardı ardına doğum yaptı. Yang, bebeklerden birini Mayıs ayında yaklaşık 10 bin dolara sattı. İkinci bebek içinde müşteri bulan adam, bu kez karşısında bebeğin annesini buldu. Bebeğini sattırmak istemeyen annenin, Yang tarafından dövüldükten sonra polise gizlice yaptığı ihbar ise olayı açığa çıkarttı.[24]

√ Çin’de bazı ortaöğretim kurumlarında erkek ve kız öğrencilerin birbirlerine yaklaşması yasaklandı. Hangzhou ve Wenzhou kentlerindeki okullarda, kız ve erkek öğrenciler birbirlerine yaklaşamayacaklar.[25]

√ ÇKP’nin resmi yayın organlarından ‘Gençlik Günlüğü, Çin’de her yıl “iş stresine bağlı aşırı yorgunluktan 600 bin kişinin öldüğü” açıkladı.[26]

√ Andy Warhol’ün ‘15 Minutes Eternal/ 15 Dakikalık Sonsuzluk’ sergisi, Mao’yu çizdiği tablolarının Çin kültürüne uygun olmadığı için ülkede sergilenemeyeceği açıklamasıyla sansüre uğradı.[27]

 

EKONOMİK GÜÇ

 

Tekrarlamak pahasına sıralayalım: ÇHC yaklaşık 9.6 milyon km2 yüzölçümü ile Rusya ve Kanada’dan sonra dünyanın en büyük üçüncü ülkesi (Türkiye’nin 12 katından daha büyük) ve Asya’da ise en büyük yüzölçümüne sahip. Kuzey-Güney uç noktaları arasındaki uzaklık yaklaşık 5500 km, Doğu-Batı uç noktaları arasındaki mesafe yaklaşık 5000 km’dir. 1.4 milyara yaklaşan nüfusu ile dünyanın en kalabalık ülkesidir. (1.339.724.852). Çin Halk Cumhuriyetinde bulunan 56 farklı etnik gruptan “Han” etnik grubu ülke nüfusunun yaklaşık yüzde 92’sinin (1.1 milyar) kalan 55 etnik grupda yüzde 8’ini (200 milyon) oluşturmaktayken;

√ 1.3 milyarlık dev nüfusu,

√ 300 milyondan fazla zengini,

√ Haftada 1 milyar dolar dış yatırım alması,

√ Toplamda 60 milyar doların üzerinde dış yatırım barındırması,

√ Son 25 yılın en çok büyüyen ülkesi olması (Uyanan dev/ejderha denmesi bundan)

√ 870 milyar dolar ticaret hacmi ile dünyadaki üretimin üçte birini gerçekleştirmesi,

√ Yabancı yatırımcılara kolay arazi tahsis etmesi,

√ Enerji, işçi ücretlerinin düşük olması,

√ Vergi avantajının yüksekliği,

√ Yüzlerce farklı dini ve etnik unsuru barındırmasıyla[28] dikkat çekicidir.

“Mevcut durum Batı’nın Çin’in imalat ürünlerine bağımlılığını göstermiş”ken;[29] Çin’de devletin kamusal siyasi figürünün, Xi Jinping’in Kasım 2012’de Çin Komünist Parti Genel Sekreterliği ve Mart 2013’te devlet başkanlığı makamına ulaşması ile büyük bir dönüşüm dönemine girdiğine şüphe yoktur. Xi Jinping Çin’i hızlı bir biçimde tek adam rejimine taşıdı. 2018’de başkanın görev süresini sınırlayan yasaları iptal ederek adeta belirsiz bir süreye kadar yönetimde kalacağını deklare etti.[30]

Bu tabloda Singapurlu diplomat, akademisyen Kishore Mahbubani, ‘The National Interest’e demecinde “Çin ekonomisi bir numara olacak, bunun gerçekleşmesini engellemek için yapabileceğiniz hiçbir şey yok,” diyordu.

Ekonomi tarihçisi Angus Maddison’un hesaplamalarına göre Çin, 1870’de dünyanın en büyük ekonomisiydi. Bu yılın başında yayımlanan, satın alma gücü paritesi üzerinden yapılmış bir hesaplama, Çin’in ABD’yi, kıl payı da olsa geçerek en büyük ekonomi konumuna geri döndüğünü gösteriyordu.

Çin bu noktaya, 1980-2013 arası dönemde, yılda ortalama yüzde 9.8 büyüme hızıyla ulaştı. Aynı dönemde, ABD ekonomisinin ortalama büyüme hızı yüzde 2.7 düzeyinde gerçekleşti.

Söz konusu verilerde Çin’in 1970’lerin sonunda başlayan devlet kapitalizmine geçme sürecinde de görmek olanaklıyken; Çin, ülke içinde belirginleşen talep yetersizliği, aşırı yatırım (birikim) sorunlarını daha çok hissederek ihracata, dış yatırıma (sermaye ihracına), özellikle de finansallaşmaya daha çok önem veriyor. Ne ki Çin’in finansallaşma eğilimi, ABD ve Avrupa merkezli finansallaşmaya, bu finansallaşmanın IMF, Dünya Bankası gibi kurumlarının kurallarına takılıyor.

AFP’de, bir yorumda, ABD’nin dış piyasalarda Çin’le rekabet etmekte zorlanmaya başladığı anlatılıyordu. Özetle “Çin kapitalizmi kendi kriz eğilimlerini yönetmeye çalışırken uluslararası düzeni de değişmeye zorluyor.”[31]

Yine Nobel ödüllü ekonomist Joseph E. Stiglitz, Çin’in 2015’e “bir numara”lı ekonomi olarak girdiğini savunurken;[32] son yıllarda, süper bilgisayarlar, hayalet uçaklar, süpersonik hava araçları alanındaki ilerlemeleri, nihayet uzaya gönderilen quantum iletişimi uydusuyla, Çin’in bu kez dünyanın teknoloji lideri olma yolunda bir “Uzun Yürüyüş”e başladığını gösteriyor.[33]

Örneğin 2000-2017 kesitinde Çin’in yüksek teknoloji yoğunluklu ürün ihracatı 41.7 milyar dolardan 504 milyar dolara sıçrarken, ABD’nin yüksek teknoloji ihracatı 197.8 milyar dolardan 110 milyar dolara düşmüş. 2000 yılına göre 2017 yılında ABD’nin yüksek teknoloji ürün ihracatının toplam imalat sanayi ihracatı içerisindeki payı yüzde 33.8’den yüzde 13.8’e gerilemiş, Çin’in payı ise yüzde 19’dan yüzde 23.8’e yükselmiş

Ayrıca “2005-2017 kesitinde Çin’in imalat sanayi katma değeri 734 milyar dolardan 3.6 trilyon dolara, ABD’nin ise 1.7 trilyon dolardan 2.2 trilyon dolara yükseldi.”

Bilimsel makale sayısında, toplam patent ve Gayri Safi Milli hasıladan ARGE’ye ayırdığı payda ABD’yi geride bıraktı.

Çin 1980-2018 kesitinde yıllık ortalama yüzde 9.5 oranında büyürken, ABD yüzde 2.6 büyüdü.[34]

Kolay mı?

David Gosset, teknoloji ve hatta insan sermayesi ihraç eden Çin’in küresel ekonomiye yön vereceğini belirterek “Çin, Batı ekonomilerini marjinalleştirdi,” derken;[35] dünyanın ikinci büyük ekonomisine sahip Çin’in 65 kamu şirketi ‘The Forbes’in uluslararası 500 dev kuruluş listesinde yer alıyordu.[36]

Evet Çin… ABD’den sonra dünyanın ikinci büyük ekonomisi; 2.5 trilyon dolar ihracatıyla ihracat yapan ülkelerin başında geliyor, küresel hasılanın yüzde 35’i bu ülkeye ait… İç piyasa 1995’de 375 milyon dolarken 2018’de 12.2 trilyon dolara çıkmış; 2018’deki en büyük 500 şirket içinde 129 şirketi (ABD’den fazla), 1 milyar dolardan fazla serveti olan 475 milyarderi var.

“Buraya nasıl gelindi meselesi bilinmiyor değil ama kısa da olsa değinmek gerekirse, değişimin temelinde küreselleşen kapitalizmin ihtiyaçları ile Çin’in dışa açılma ve serbest piyasaya geçme kararının yattığı söylenebilir: 80 sonrasındaki bu değişimin mimarı da Deng Xiaoping. 1992’de gerçekleşen Çin ÇKP Kongresi’nde ‘sosyalist piyasa ekonomisi’ inşa edilmesi yolunda alınan karar ve 2000’li yıllarda servet ve mülkiyet ilişkilerini serbestleştiren anayasa değişiklikleri sonunda, bugün, Komünist Parti’nin tartışılmaz iktidarı ile sosyalizm iddiasının korunduğu, ekonomide ağırlığın ise özel sektöre geçtiği farklı bir yapı var karşımızda. 1978’de ulusal gelirde yüzde 70’i bulan kamu mülkiyeti 2015’de yüzde 30 dolayına düşmüş, konut stokunun yüzde 95’i de özel mülkiyete geçmiş durumda: Hisse senetleri açısından durum farklı; yüzde 60’ ı hâlâ kamunun, yüzde 30’u Çin vatandaşlarının, yüzde 10’u da yabancıların elinde.

Bu değişimle ‘ejderle kapitalizmin’ dansı da başlamış oluyor ki, her yönüyle ilginç,”[37] diyor Meryem Koray…

Bu kadar da değil; Çin dışarıya taşıyor; bulunduğu coğrafyadan dışarı yöneliyor, yeni “avlanma alanları” arıyor, böylelikle de ekonomik büyümeden, uluslararası rekabete, emperyalizme yönelik ileri adımlar atmaya yöneliyor.

Hem de, “İçimden ‘Çin, bir akbaba fon gibi davranamaz’ demek geliyor. Fakat ÇKP ideolojisinin yumuşak karnı olan ‘Ulusal çıkar’ kavramının içi (yirmi yıldan fazladır göz ardı ettikleri) Mao’nun ‘Diğer ülkelerle kurulan ilişkilerin halkların yararına olan uluslararası dayanışma ilkesi’ çerçevesinde doldurulmadığı sürece bence bu tehlike mevcut,”[38] notuyla Kamuran Kızlak’ın…

Pekin Üniversitesi ‘Uluslararası ve Stratejik Araştırmalar Enstitüsü’nün yayımladığı bir rapor, Çin’in kamu işletmeleri -“Tek Kuşak Tek Yol” (TKTY) kapsamında- 185 ülkede 3116 proje üstlenirken, imzalanan sözleşmelerin değeri 500 milyar doları aştığını ve böylelikle Çin’in deniz aşırı varlıklarının toplam miktarının da 1 trilyon doların üzerine taşınmış olduğunu ortaya koyuyor.[39]

1990’lar boyunca, yılda ortalama yüzde 10’a ulaşan büyüme oranları, 2000’li yıllarda yavaşlamaya başlarken özellikle Afrika’da büyük altyapı yatırımları yaptığına, limanlar, maden işleme kompleksleri kurduğuna, bu kıtaya nüfus aktarmaya başladığına ilişkin “neo-kolonyalizm” öyküleri okumaya başladık. Batı kapitalizminin mali krizini izleyen on yılda Çin’in, sermaye ihracı, kaynaklara ulaşma, nüfus transfer etme (yerleşimci yaratma) çabaları yoğunlaştı. Çin 2000 yılında sadece 4 ülkenin en büyük ticaret ortağıyken bu sayı, ABD’yi de kapsamak üzere 100’e çıktı.

Veriler Çin’in devlet şirketlerinin yanı sıra özel kapitalizminin de sermaye ihraç etmeye başladığını gösteriyordu. Çin’in yatırımları, gönderdiği nüfus, Afrika ekonomilerini, toplumlarını Çin’in gereksinimlerine uygun biçimde değiştirirken, gelecek on yılda 1.6 trilyon dolar Çin sermayesini emmesi beklenen “BKBY” projesi de “Süper kıtanın” Orta Asya alanını, ticareti hızlandıracak altyapı yatırımlarıyla, tren yollarıyla, kredilerle, Çin ekonomisinin gereksinimlerine göre şekillendirmeyi amaçlıyor.[40]

Özetle: Gelişmiş olarak nitelendirilen ekonomiler, 2007-2008 sonrası işsizlik, talep yetersizliği, düşük büyüme hızı, deflasyona yuvarlanma tehlikesi ile durağanlığa girmişken, Coronavirüs – Covid-19 etkisiyle durağanlık ekonomik krize dönüştü. Virüsün, ekonomi üzerinde daraltıcı, işsizliği artırıcı etkileri, 2020 yılının ikinci çeyreğinde daha da belirginleşti. Revize edilse, kesin olmasa da daralma ABD’de yüzde 9, Avrupa Topluluğu Avro bölgesinde yüzde 11.8, İngiltere’de Brexit etkisiyle de yüzde 30’a yakın, Japonya’da yüzde 28.1 olarak gerçekleşti. Daralan dünya ekonomisinden ayrışan tek ülke Çin oldu. Çin, yavaş da olsa ekonomik büyümesini sürdürdü.[41]

 

ABD İLE REKABET VE…

 

Bu durum Çin ile ABD arasındaki rekabeti daha da görünür kıldı; derinleştirdi.

Örneğin Çin’in teknoloji devi Huawei’nin Mali İşler Direktörü Meng Wanzhou’nun Kanada’da gözaltına alınması, ABD-Çin ekonomi savaşının geldiği yeri işaret etmekteyken;[42] Çin, Çengdu kentinde Amerika konsolosluluğundaki ABD bayrağını ve ulusal amblemi indirip, temsilciliğin resmi olarak kapatıldığını açıkladı. (Çin, Washington’un Houston’daki Çin konsolosluğunu kapatmasına yanıt olarak ABD’nin Çengdu’daki temsilciliğini kapatma kararı vermişti.)[43]

Ayrıca ABD’den Çin’e diplomasi, ekonomi ve savunma programlarını hedef alan siber saldırılarda bulunduğu suçlaması dillendirilirken; ABD Savunma Bakanlığı’nın yıllık raporda, resmi olarak ilk kez “ABD’ye yönelik siber saldırıların, Çin hükümeti ve ordusu tarafından yönetildiği” ifade edildi.[44]

ABD’deki siber saldırılardan sorumlu tutulan grup, Şanghay’da bir binada faaliyet gösteriyorken; Çin ordusuna bağlı olduğu iddia edilen ve “dünyanın en etkin siber casusluk grubu” olarak tanımlanan gizli birimin siber saldırıları örgütlediği ifade edildi.

Amerikan siber güvenlik firması ‘Mandiant’ın konuya ilişkin olarak hazırladığı 60 sayfalık raporda, “Birim 61398” adını taşıyan söz konusu grubun, dünyanın çeşitli ülkelerinde faaliyet gösteren 141 kuruluşun sayıları yüzleri bulan verilerini sistemli olarak çaldığı da belirtildi.[45]

Bu kadar da değil; Kore Yarımadası’nda gerginlik sürerken Çin, ABD’yi Asya Pasifik bölgesinde askeri gücünü artırmakla eleştirip, bu politikasının bölgeyi istikrarsızlaştırdığını açıkladı.[46]

Özetle ‘The New York Times’ın haberine göre, “Çin’de 10’dan fazla CIA ajanı öldürülmüş”ken;[47] araştırmalar Amerikan kamuoyunda Trump’ın ÇHC’ne yönelik politikasına desteğin yüzde 75’e ulaştığını ortaya koydu.[48]

Her ne kadar Çin Halk Cumhuriyet Cumhurbaşkanı ve ÇKP Genel Sekreteri Xi Jinping, “Küresel yönetişim sistemi tüm dünya tarafından inşa edilen, paylaşılan bir sistemdir ve tek bir ülkenin tekeli altında değildir. Çin’in de böyle bir niyeti yoktur,”[49] dese de, kazın ayağı hiç de böyle değildir.

Şurası gerçek: Önümüzdeki yıllar, sert sürecek ABD-Çin rekabet yılları olacak. Nitekim salgından önce ABD’nin ilan ettiği “küresel ticaret savaşı” ile zaten başlamıştı bu süreç. Salgın süresince de Beyaz Saray’ın rutin işine dönüştü Çin düşmanlığı…

Dünya tek kutuplu değil artık ve ABD XXI. yüzyılı “Amerikan Yüzyılı” yapamayacağını biliyor. Hegemonyasının inişe geçtiğini, küresel liderliğinin sonunun geldiğini ve inşa ettiği “dünya düzeni”nin adım adım zayıfladığını görüyor.[50]

Evet, “Batıda ve doğuda Çin fırtınası”ndan[51] söz edilen uluslararası ilişkiler ağında “Çin ejderhası ve Amerikan kartalının nüfuz ve hegemonya çekişmesi… dünyayı sorun ve korkularla dolu hâle getiriyor”ken;[52] “Bir hesaplaşma yaşanır mı?”[53] sorusu gündemde!

Michael Roberts’in, “XXI. yüzyılın en büyük küresel meselesinin ABD ve Çin arasındaki büyüyen ticaret ve teknoloji savaşı olduğunu iddia ettik,”[54] notunu düştüğü tabloda Yıldız Teknik Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mehmet Akif Okur, “ABD, Çin ile olan ilişkilerinde daha çatışmacı olacak, bunun işaretlerini görüyoruz. Sıcak çatışmayı ihtimal dışı görmüyorum,” derken; Süleyman Demirel Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Dr. Öğretim Üyesi Ümit Alperen de ekliyor: “ABD’nin Çin’i meydan okuyucu güç olarak görmesi, Çin’in de ABD’yi ulusal çıkarlarına tehdit olarak algılaması taraflar arasındaki çatışmayı artırıyor”![55]

Kolay mı? Çin’in Afrika pazarında ciddi kazanımlar elde edip; “Adeta bir ‘set’ ördüğünden ve hem artan enerji ihtiyacını karşılamak hem de ihraç ürünlerine yeni pazarlar bulmak için Afrika’da nüfuzunu arttırma çabasının sonuçlarını almaya başladığı”ndan[56] söz edilirken; Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi, 2016’da, Çin’in Cibuti’de kurmayı planladığı üs hakkında “Büyüyen her güç gibi, Çin’in yurtdışına olan ilgisi de artmaya devam ediyor. Şu anda, tüm dünyaya yayılmış 30 binden fazla Çin firması var. Diplomasimizin en acil görevlerinden biri Çin’in yurtdışındaki çıkarlarını korumak ve sürdürmektir. Nasıl sürdürülebilir? Size açıkça şunu söylemek istiyorum: Çin asla geleneksel (emperyalist) güçlerin yayılmacı yolunu izlemeyecek ve hegemonya amacı taşımayacaktır. Biz, zamanın eğilimini (ruhunu) izleyen ve iki taraf açısından da memnuniyetle kabul edilen Çin’e özgü bir yol keşfetmek istiyoruz,”[57] demiş olsa da bu nihayetinde bir hegemonya atağından başka bir şey değildir ve olamaz da!

Çin’in hegemonya atağı, neo-liberal kapitalizmin, Batı demokrasisinin karşısına “Çin tipi sosyalizm”, “Çin Modeli demokrasi” diye bir şey koyuyor. Bu arada Xi Jinping’in konuşmasında vurguladığı gibi Çin, futbol, eğlence endüstrilerinde dünya çapında lider olmayı amaçlıyor. Xinhua

ajansı,[58] Batı’daki gibi rekabete değil işbirliğine dayanan “Aydınlanmış Çin demokrasisinin Batı’yı gölgede bıraktığını” anlatıyor.

‘Halkın Günlüğü’,[59] Çin’de yabancı öğrenci sayısının 2012’den sonra yüzde 35 artarak 205 ülkeden 440.000 öğrenciye yükselmiş olmasından hareketle gelecekte küresel eğitim alanında lider olmaya hazırlandığını savunuyor. Hâlen dünyada 500 üniversitede kurulmuş Konfüçyüs enstitülerinin sayısı hızla artıyor.

‘The Financial Times’ın araştırmasına göre, Çin dışişlerinin “sihirli silah” olarak tanımladığı, “Birleşik Cephe” bürosu, Çin’in kültürel ve siyasi etkisini artırmak, Çin’e yabancı ülkelerde yerli işbirlikçiler bulmak, oralardaki Çinli nüfusun örgütlerini ve yerel liderlerini etkilemek, yönlendirmek için, görkemli bir binada, dokuz farklı servis üzerinden faaliyet gösteriyor.

Bir Çin tipi sosyalizm iddiası var ama, ‘Halkın Günlüğü’ yeni dönemi açıklayan yorumlarında, “devlet sermayesini güçlendirmeye, kuruluşlarını dünya çapında rekabet edebilen firmalara dönüştürmeye kararlı” olmaktan, “faiz ve döviz hareketlerinin giderek piyasaya daha çok dayanmasından”, “piyasaya erişimi daha da kolaylaştırmaktan”… “yabancı sermayenin meşru haklarını ve çıkarlarını korumaktan söz ediyor.”[60]

Ve nihayet ‘Halkın Günlüğü’’ne göre, “Çin açık bir ekonomiyi, serbest ticareti teşvik etmeyi, süreç içinde dünyaya Çin’in önerdiği çözümler sunmayı amaçlıyor… Çin tüm kayıkları kaldıracak yükselen dalgadır,” diyor.[61]

Tüm bunlar da “rekabet” alt başlığında çatışmaların önünü açıyor.

Mesela… Güney Çin Denizi’ndeki toprak anlaşmazlıkları, ABD ile ticaret anlaşmazlıkları ve Tayvan’ın statüsü konusundaki artan gerilimler sebebiyle Çin’in, ordusunu güçlendirmek için çalıştığına dikkat çeken Devlet Başkanı Xi Jinping, “Dünya, hiçbir yüzyılda görülmemiş büyük değişikliklerle yüz yüze bulunuyor. Çin gelişim için hâlâ önemli bir fırsat döneminde bulunuyor. Silahlı kuvvetlerin acil durumlara karşı derhâl cevap verebilmesi ve ortak operasyon yeteneklerini yükseltmesi ve yeni tip çarpışma güçlerini oluşturması gerekiyor,” dedi.[62]

Mesela… BM Tahkim Mahkemesi, Çin’in Filipinler’in egemenlik haklarını ihlâl ettiğine hükmetse de Çin kararı tanımadı, “Gerekirse hava savunma hattı ilan ederiz” dedi ve Çin Dışişleri Bakanı Yardımcısı Liu Zhenmin, Pekin yönetiminin Güney Çin Denizi suları üzerinde hava savunma hattı ilan edebileceğini belirtti.[63]

Mesela… Çin ile Hindistan arasında Keşmir’in Ladakh bölgesinde yaşanan çatışma dünyayı şoke etti. 20 Hindistan askerinin öldürülmesi, hemen uzlaşma mekanizmaları devreye girmiş de olsa kolay es geçilecek bir olay değil. İki ülke arasında her ne kadar adı “Fiili Kontrol Hattı” olarak belirlense de doğru tanımlanmamış bir sınır var. Hindistan, topraklarının, Çin Halk Kurtuluş Ordusu askerlerince 2016-2018 yılları arasında tam 1025 kez “işgal” edildiğini iddia ediyor.[64]

 

KAPİTALİZM (Mİ?)

 

İyi de tüm bunlar nelere (mi?) yol açıyor; nasıl (mu?) yorumlanmalı…

Öncelikle somuta ilişkin birkaç tanıklık aktaralım…

I. Tanıklık (Bahadır Özgür): “Şanghay’daki kayıp tarihe tüm ihtişamıyla başkent Pekin’de rastlıyorsunuz. Merkezdeki 9999 odalı Yasak Şehir’in yolu, binlerce yıl öncesi antik Çin’den başlayıp ‘cennetin buyruğu altında olmak’ anlamına gelen ve manidar biçimde üzerinde dev Mao posteri bulunan bir kapıyla Tiananmen Meydanı’na açılıyor.

Mao’nun ‘Küçük Kırmızı Kitap’ı, pratik geçerliliği kalmasa da başkentin hâlâ en güçlü mitolojisi. Vaktiyle devrimin anayasal rehberi olan kitap, bugün kapitalizmi yöneten ÇKP’nin resmi söylemi. İşte Pekin’deki kısa devlet bürokrasisi turundan kayıtdışı birkaç örnek…

1957 Mao: ‘Çin’in 600 milyonluk nüfusu olduğu gerçeğinden hareket etmeliyiz.’ 2013 Ticaret Bakanlığı yetkilisi: ‘Çin’in 1.3 milyar nüfusu olduğu gerçeğini unutamayız.’

1946 Mao: ‘Tüm gericiler ve emperyalistler kâğıttan kaplandır. Görünüşte korkutucudurlar ama gerçekte göründükleri kadar korkutucu değillerdir.’ 2013 Müsteşar: ‘Avrupa bitti. ABD’nin ekonomik gücü yok. Kâğıttan kaplan. Sadece askeri gücü ile korku salıyor.’

1955 Mao: ‘Düşmanların Çin’e saldırması, kötülemesi doğru yolda olduğumuzu gösterir.’ 2013 bir bürokrat: ‘Batılı medya Çin hakkında hep yanlı haber yapıyor. Bu, yaptıklarımızın onların işine gelmediğini, bizim doğru yaptığımızı gösteriyor.’

1937 Mao: ‘Kibirden korunun. Lider pozisyonunda herhangi biri için bu temel şarttır.’ 2013 rehber: Çin’de halk sık sık boğaz temizler ve tükürür. Elitler de aynısını yapar. Hatta bunu özellikle öğrenirler. Bu ‘işçi-köylü devrimine’ dayanan Çin’in önde gelenleri için halktan kopmadıklarını gösteren bir tevazudur.’

Mao’nun adı var fikri yok. Devrimin yıldönümü de olsa Mao, Çin’de artık bir efsane. Çin Seddi’nin en yüksek noktasında ismi yazsa da fikirleri Tiananmen’deki dev ekranlardan aksa da 1979’daki ‘açılım politikası’nın mimarı Deng Xiaoping daha muteber. Mao ise milli günlerde anılan ve ders kitaplarında yer alan kurucu bir figür.”[65]

II. Tanıklık (Hasan Bülent Kahraman): “Şangay’da her yer lüks markaların satıldığı mağazalar, yüksek binalarla dolu… Uzakdoğu’nun devi Çin’in uyanıp kapitalizmin bir parçası olması çok hızlı oldu…

Mao, 1976’da öldü. Sosyalist- komünist ideolojinin onun da bir parçası olduğu model 1989’da bitti. Çin değişti. Uzakdoğu’daki büyük dev uyandı, kapitalist dünyanın bir parçası oldu. Kapitalizmi de bir parçası hâline getirdi.

İşte otellerin penceresinden o kapitalizmin Çin’ine baktım.

Müzelerine girip çıktım.

Muazzam bahçelerinde, ‘çiçek açmış kiraz ağaçlarının’ altında yürüdüm.

İstanbul’un Nişantaşı ne ise kaldığım bölge oydu.

Dağ taş lüks eşya markalarıyla doluydu. Fakat hazin olanı, sokaklarda, adım başı satılan kadınlardı.

İngilizler’in damarlarına morfin, eroin ve esrar zerk ederek beyinlerini uyuşturduğu, bedenlerini satmaya mahkûm ettiği insanlar, o berbat alışkanlıklarını sürdürüyordu.

O işten kazanılan parayı da kadın tercümanımızın söylediği o, lüks eşyalara harcıyorlardı.”[66]

III. Tanıklık (Hüseyin Aygün): “Guangzhou’dayım. Çin’in üçüncü büyük şehri, nüfusu bizim Türkiye’ye yakın eder. Burası Çin’in sanayi ve ticarette birinci şehridir. Şehirde, resmi dairelerin önünde dalgalanan yıldızlı kızıl bayraklar hariç, bir zamanlar sosyalizmin yaşandığına dair herhangi bir iz göremedim. İnsanlar ülkelerinin tarihiyle ilgili sorulara da, yabancılara da pek meraklı değiller. Havaalanından bizi alan taksici de, beni şehrin üç önemli yerinde gezdiren Bibi de, Mao’yu tanımadılar. Bibi, eski kuşakların Mao’yu bildiğini, yeni kuşaklara -mesela okullarda- Mao’nun anlatılmadığını söyledi. Ancak Henan’da otuz yedi metrelik -bir de altın kaplamalı- Mao heykeli dikildiğini okuyunca uluslararası medyadan, anladım ki tüm büyük liderlerin başına gelen Mao’ya da nasip olmuş. Heykeli toprağın üstüne dikilirken, fikirleri toprağın en altlarına gönderilmiş.

Sağlık, eğitim, konut, tatil alanlarında tablo ilginç. Bir banka kredisiyle ev almak mümkün, bunun için maaşınızın yüzde otuzunu depozite etmeniz gerekiyor. İlkokula vereceğiniz çocuğunuz için yıllık maaşınızın sadece yüzde beşini, ortaokul için ise yüzde onunu ayırmanız yeterli olabilir. Üniversite için bu oran az daha artacak. Hastane ve sağlık giderleriyle de ilgili tablo hemen hemen böyle. Sağlık Sertifikanız varsa sağlık giderleri düşüyor, yer yer ortadan kalkıyor…

Çin, devlet kapitalizminin yurdu, büyük gökdelenler şehirlerin bağrını delmiş, liberalizm Komünist Partisinin ta içine girmiş, markalar dizginsiz fabrikaları kuşatmış, korku dağları insanları sarmış. Tarih, ölüm gibi, devlet ve din hakkında da ağızları çok sıkı, hiç konuşmuyorlar.[67]

IV. Tanıklık (Mustafa Balbay): Çin’in Şincan Uygur Özerk Bölgesi’nin[68] başkenti Urumçi’deyiz. 2 bin 500 kilometre ile dünyanın denize en uzak başkenti Urumçi’nin Uygurcadaki anlamı şu: Şirin otlak.

Urumçi’nin biraz dışındaki Şincan Bir Numaralı Petrol Borusu Fabrikası’ndayız. Girişte bizi fabrikanın sahibi Ye Zhanlin karşıladı. Zayıf mı zayıf. Belinde 10’dan fazla anahtar var. Her biri bir bölümünmüş, yanından ayırmıyormuş. Fabrika 1958’de kurulmuş. Bizi fabrikanın sahibi olarak karşılayan Zhanlin buraya 1972’de tamirci olarak girmiş, sonra şoförlüğe geçmiş. Ardından kursa gitmiş teknisyen olmuş. 1978’deki reformlardan sonra ekonomi eğitimi almış. Zahnlin sonrasını şöyle anlattı: ‘1984’te bana patronluk görevi verdiler.’

Bu konulara girinceye dek sohbet ilerlediği için takıldım: ‘Yani yoldaş fabrika senin dediler…’

Gülümseyerek devam etti: ‘Maaşım 660 yuan… Fabrikanın kârından da yüzde 15 pay alıyorum. Bütün sorumluluk benim…’

Zhanlin doğal olarak ÇKP üyesi. Zhanlin’den gördüğümüz Çin tipi patronun öteki kentlerde de çok sayıda olduğunu öğrendik. Çin’in en büyük şehri Şanghay’ın bir özelliği de ÇKP’nin kurulduğu yer olması. 1921’de kurulan ÇKP’nin Şanghay’da ilk kongresinin yapıldığı Vangzi Caddesi 106’daki bu yer şimdi müze. ÇKP’nin kuruluşu ve Çin’in geçirdiği evreler yıl yıl anlatılıyor.

En büyük fotoğraf 1 Ekim 1949’da Çin iç savaşını kazanıp Çin Halk Cumhuriyeti’ni kuran Mao Zedung’un. Onu 1978’de bugünkü Çin’e gelişin reformlarını yapan Deng Siaoping izliyor.

Burada bize rehberlik edenler de ÇKP’deki değişimi şöyle özetlediler: ‘Parti binalarımızda eğitim de veriyoruz. Okul gibi. Patron yetiştiren bölümlerimiz de var. Burada dünyadaki piyasa ekonomisini anlatıp, ardından sosyalist piyasa ekonomisini öğretiyoruz.’

Rehberimiz Wu, bunun sosyalizmle çelişen bir yanı olmadığını şöyle izah etti: ‘Hepimizin refaha kavuşması için bir kısmımızın daha zengin olması gerekiyor.’

‘The Forbes’ her yıl ‘küresel dolar milyarderleri’ listesi açıklıyor. Bu listede birinci sırada hep ABD olurdu. 2019 yılında ilk kez Çin ABD’yi geçti. 2020 yılı başında yapılan açıklamaya göre, Çin son 12 ayda 182 yeni dolar milyarderi yetiştirdi. ABD ise 59. Böylece Çin’in toplam milyarder sayısı 799 oldu. ABD 629’da kaldı. Dünyadaki toplam dolar milyarderi sayısı 2 bin 816. Yarısı Çin ve ABD’nin. 5 yıldır da dünyada en çok dolar milyarderinin yaşadığı şehir Pekin.

Çin’in bu deneyimi yaygın olarak bilinen sosyalizmle ne kadar örtüşüyor? Çinliler bunun yanıtını da şöyle veriyor: ‘Çin tipi sosyalizm’…”[69]

V. Tanıklık (Louis Proyect): “Richard Smith fabrikaları şöyle tarif ediyor: ‘Foxconn’da işçiler aylar ve hatta yıllar boyunca aynı hareketi hızla tekrarladıkları tek bir iş yapıyorlar. Tehlikeli kimyasallara ya da toza maruz kalıyorlar, kötü muamele görüyorlar. Sonunda sağlıkları iflas ediyor, gözleri bozuluyor ve işi bırakıyorlar, ya da hatta intihar ediyorlar.’

Dönemin İngiltere’sinde olduğu gibi kapitalist tarım, Çin’de toprağı öldürüyor. Çin’in toprakları ve su kaynakları fabrikaların zehirli atıkları ile kirletiliyor. Şehirlerde yaşayan ve bu topraklarda üretilecek gıdaya bel bağlayan insanlar da tehlikeye giriyor. Smith’in kitabında tarif edilen hava kirliliği problemi ise Louisiana’daki petrokimya fabrikaları yüzünden ‘kanser vadisine’ dönüşen toprakları hatırlatıyor.

Smith’in anlattıkları devlet verilerine dayanıyor. Örneğin, 2012 yılına ait devlet verilerine göre Çin’deki nehirlerin yüzde 40’ı, ‘ciddi derecede kirlenmiş’ kategorisindeydi ve yüzde 20’si o kadar kirliydi ki suya dokunmak bile tehlikeliydi. Ülkenin su kaynaklarından sorumlu kurumu Ma Jun’a göre, 2007 yılı itibariyle ülkedeki balık türlerinin üçte birinin nesli tükenmişti.

Emlak sektörü tarım topraklarını mega şehirlere çeviriyor. 2013 yılı verilerine göre ülkede 7.5 milyon dönüm toprak, tarım yapılamayacak kadar kirlenmiş durumda. Kimine göre Çin’deki tarım topraklarının yüzde 70’i ‘bir ölçüde’ kirlenmiş durumda.

Çin’in zenginleri için hâlen saklanacak yer var. Sağlıklı gıdaya erişebiliyor ya da salgında yatlarına ya da çiftliklerine sığınan New York zenginleri gibi yaşayabiliyorlar. Özel bahçelerde yetiştirilmiş organik gıdayla besleniyorlar. Çin’de nüfusun geri kalanı da sağlıklı gıda ithalatından istifade ediyor. Çinli tarım şirketleri Afrika’ya, Asya’ya ve hatta ABD’ye yayılıyorlar. Adeta Avrupa’nın Afrika’daki kolonileşme stratejisini tekrar ediyorlar. İngilizler madenlerin kontrolü için Almanlarla ve Fransızlarla aşık atıyorlardı. Çin şimdi hem madenlerle, hem gıdayla ilgileniyor.”[70]

Bunların ardından da kimi verileri aktaralım…

I. Veri: ‘The Forbes’ dergisi, dünyanın en büyük şirketleri listesini yayınladı. Listenin zirvesinde ilk iki sırada iki Çinli şirket yer alırken, ilk 10 şirketin 4’ünü de Çinli şirketler oluşturdu. Çinli banka ICBC (Industrial and Commercial Bank of Chin) 134.8 milyar dolarlık satış, 37.8 milyar dolar kâr, 2.8 trilyon dolarlık varlık ve 237.3 milyar dolar piyasa değeriyle listenin zirvesine yerleşti.[71]

II. Veri: Çin’de 2013’de oluşturulan mecliste 83 tane dolar milyarderi bulunuyor. ‘The Financial Times’ın haberine, milyarder 83 delegesinin ortalama mal varlığı 3.35 milyar dolar kadar. Rakamlar Çin’de her yıl düzenli olarak ‘The Forbes’un hazırladığına benzer şekilde zenginler listesini açıklayan Hurun sitesinden alındı.

Çinli işçilerin ortalama yıllık kazançları ise 7 bin dolardan daha az. Söz konusu listeye göre bu hafta Ulusal Halk Kongresi’ne katılmak için başkent Pekin’de toplanan delegeler arasında 31 tanesinin kişisel malvarlığı 1 milyar dolar civarında. Bunlardan en zengini, 13 milyar dolar servete sahip olan Çinli içecek üreticisi Wahaha’nın kurucusu Zong Qinghou.[72]

III. Veri: Çin’in ve aynı zamanda dünyanın en önemli tarihi figürlerinden olan komünist lider Mao Zedong’un torunu Kong Dongmei’nin 5 trilyon yuan (1.4 milyar TL) ile ülkenin en zenginleri arasında yer alması tartışmalara sebep oldu. Servetini dedesinin kitaplarını satarak yaptığı düşünülen Kong, 1.4 milyar nüfusu bulunan Çin’in en zenginler listesinde 242’inci sırada yer aldı.[73]

IV. Veri: Inter Milan, yüzde 15 hissesini Çin Demiryolu Yapım Şirketi’ne 67.6 milyon dolara sattı. Bu fiyatla, 18 kez lig şampiyonu olan Inter’in şirket değeri 500 milyon euroya denk geliyor.[74]

V. Veri:ÇKP’nin resmi yayın organı ‘People’s Daily/ Halkın Günlüğü’nde çıkan bir haber bazı çevreleri oldukça şaşırttı. Dünyanın en büyük e-ticaret sitelerinden biri olan Alibaba’nın kurucusu ve

başkanı bir milyarderin bir komünist partiye üye olması ironik bir olay gibi görünse de, ÇKP açısından durum pek de öyle değil.

Çin’de zenginlerin parti üyesi olması yeni bir olay değil. Çin, 1970’lerin sonu ve 1980’lerin başında Deng Xiaoping öncülüğünde başlayan reform dönemi ile birlikte zaten birçoğu ÇKP’li olan “girişimciler” ortaya çıkarmıştı. Tarım, girişimcilik, devlet şirketleri ve özel ekonomik bölgeler olmak üzere 4 temel alan öncülüğünde gerçekleşen reformların sonucunda Çin’in sermaye biriktirmesine katkıda bulunan girişimcilerin büyük kısmının ÇKP kadroları olması veya ÇKP ile ilişkileri iyi durumda olan bireyler olması Deng döneminin başlangıcındaki ekonomik koşullarda gerçekleşen reform politikası için sürpriz olmadığı söylenebilir.

Bir toplumda sermayenin sınırlı sayıda kişinin elinde birikmesi kapitalizmin en temel göstergelerinden biridir. 2018’de Şangay merkezli araştırma kuruluşu Hurun’a göre Çinli milyarder sayısı 688 ile 1. sırada yer alıyor. Bu rakamın büyüklüğünü anlamak açısından bakıldığında 2. sıradaki ABD’li milyarder sayısı 571’dir. İşin aslında pek de ilginç olmayan yanı ise Çin’deki 688 milyarderden 106’sının partinin ve devletin üst düzey kurullarında görev yapan isimler olmasıdır. Alibaba dışında Baidu, Tencent, Xiaomi gibi teknoloji devi şirketlerin CEO’ları da ÇKP’nin milyarder üyeleri arasında yer alıyor.[75]

Burada durup Süleyman Seyfi Öğün’ün, “Çin’in ekonomik uyanışı, aslında eski yapıların ‘Üçüncü Dalga Kapitalizmin’ icaplarıyla uyumlu hâle getirilmesi ve bu noktada muazzam bir târihsel avantaj elde etmesinden başka bir şey değildir… Çin, kapitalist kâr maksimizasyonun sağlanmasında dünyâdaki en hazır kıt’alardan biri; belki de başlıcası,”[76] saptamasının boşuna olmadığını -ne yazıktır ki- kabullenmeliyiz.

 

VE BUGÜN!

 

Bugün(ler)e gelince…

Çin’in bu sanayide güçlü üretim artışına, tüketim harcamalarına dayalı büyüme oranı iki duruma işaret ediyor. Birincisi: Çin devleti Covid-19 ile mücadelede tüm merkez ekonomilerinden çok daha başarılı. Bu nedenle ekonomik toparlanması diğer ülkelerden önce ve güçlü biçimde başladı. İkincisi, bu performans, Çin ekonomisinin, önde gelen ülkelerin ekonomik devinimleri arasında, “yapısal kriz” içinde yaşanmakta olan senkronizasyonu kırarak bir anlamda sürüden ayrıldığını düşündürüyor. Kapitalizmin tarihi, bu “sürüden ayrılma” durumunun, yeni bir “ekonomik model” ile birlikte geliştiği durumlarda potansiyel olarak yeni bir lider ve hegemonya adayının varlığından söz edilebileceğini düşündürüyor. Bu duruma, Çin’in dünyadaki toplam ticareti, yabancı kredi ve yardım stoku içinde gittikçe artan payını, savunma harcamalarında ve teknolojik gelişmedeki hızlanmayı, pandemi sırasında diğer ülkelere gönderdiği sağlık malzemesi ve personel yardımını da ekleyebiliriz. Bu “sürüden koparak öne geçme” durumuyla, geçen yüzyılın ilk yarısında öne çıkmaya başlayan ABD’nin konumu arasında da bir paralellik kurabiliriz.

IMF-Dünya Bankası önerileriyle, Çin’in bir süredir izlediği ekonomik model arasında önemli benzerlik var. Devlet kapitalizmi ve (belli bir merkezi planlama çerçevesinde) özel sektör işbirliğine dayanan Çin ekonomisinde, büyüme eğilimi, bir ‘The New York Times’ haberinde vurgulandığı gibi finansal spekülasyondan, hizmet sektöründen çok, güçlü bir sanayi üretimine, diğer bir değişle “artık-değer” üretme kapasitesine dayanıyor. ‘The New York Times’, Çin şirketlerinin, dünya, elektronik tüketim malları, kişisel korunma sağlık ürünleri ihracatında en büyük paya sahip olduğunu vurguluyor. Otoyol, hızlı tren yolu gibi altyapı alanlarında büyük yatırımlar ve iç pazarda giderek hızlanan tüketim, Çin’in ekonomik toparlanma hızına büyük katkı yapıyor. Çin, 2008’de 500 büyük şirket için 29 şirket ile 6. sırada yer alırken 2020’de 124 şirket ile ABD’yi geçerek birinci sıraya yerleşti.

CNN, dev ABD şirketlerinin “tedarik zincirlerinin”, beklentilerin aksine, Çin’den ayrılmaya niyetli olmadığını, Çin’e yönelik yabancı sermaye yatırımlarının da 2020’de yüzde 6 oranında arttığını aktarıyor…

İkincisi: Çin yönetiminin, iç pazara ağırlık vermeye başlaması, tüketim gücü hızla artan orta sınıfın beklentileriyle çakışıyor. Bu orta sınıf, özellikle de gençler, içeride ekonomik gelişmelerden hoşnutlar; ülke dışından gelen eleştirilere karşı da şiddetli bir savunma refleksi sergiliyorlar.

Özetle Çin yönetiminin denetlediği kültür endüstrisi hem bu milliyetçiliği hem de toplumsal hiyerarşiye, görevlere ve sorumluluklara vurgu yapan Konfüçyüs düşüncesini yaymaya özellikle önem veriyorken;[77] Çin devleti aldığı kararlarla, “İkili Dolaşım” olarak tanımladığı bir ekonomi politikasını uygulamaya koymuştu. “I. Dolaşım”, ulusal ekonomide üretimin, tüketimin dış piyasalara bağımlılığının azaltılmasına, sağlık sisteminin (Covid-19 etkisi) güçlendirilmesine yönelik bir strateji. Bu strateji, teknolojik gelişmeye, “araştırma ve geliştirme” alanlarına, eğitime büyük mali desteği içeriyor.

Çin devleti bu stratejiyi merkezi planlama ve “Çin tarzı finansallaşma” (sermaye hesaplarının ve mali kaynak dolaşımın yakından denetlenmesi ve yönlendirilmesi) ile yönetiyor.

“II. Dolaşım”, uluslararası ekonomik, teknolojik ilişkilere yönelik bir strateji. Dikkatle bakınca “II. Dolaşım”ın, “I. Dolaşım”ın gereksinimleriyle bağlantılı olduğu görülür: Ulusal ekonominin hammadde, enerji, teknoloji ve gıda gereksinimlerinin güvenceye alınmasını, üreteceği (ne de olsa kapitalist üretim tarzı) kriz eğilimlerini (sermaye, mal ve nüfus fazlasını) dışlaştırmayı kolaylaştıracak politikaları içeriyor. Kısacası, doğal kaynaklara ulaşmaya, sermaye, mal, nüfus ihracını kolaylaştırmaya, ticaret yollarının güvencesini sağlamaya yönelik, büyük güçler arası rekabet ve emperyalizm konusu alanına giren politikalardan söz ediyoruz.

Çin’in “I. ve II. Dolaşım” stratejilerine, güçlü bir merkezi-bürokratik devlet yapısı, “sermayenin” ve vatandaşlarının günlük yaşamını, sağlık da olmak üzere birçok alanı çok gelişkin teknolojik araçlarla yakında izleyebilen totaliter bir denetleme, veri toplama, “disiplin ve cezalandırma rejimi” eşlik ediyor. Devlet, hem kendi vatandaşlarına hem de dünyaya, ekonomik büyümenin, gelişmenin, virüslere ve küresel ısınmaya karşı mücadelenin başarısının güvencesi olarak, siyasi istikrarı, toplumsal harmoniyi, “bilimsel-teknolojk” düşüncenin önemini vurgulayan bir “hikâye” anlatıyor. Uluslararası yatırım bankası Brigewater’ın CEO’su ve yatırım müdürü Ray Dalio’nun ‘Değişen Dünyada Çin’in Yükselmesine Gözlerinizi Kapamayın’ başlıklı yazısında[78] Çin modeline düzdüğü övgülere bakınca, bu “hikâyenin” Batı’da yankılandığı görülüyor. Bu “hikâye” Çin’in uluslararası alanda lider ve hegemonya adayı bir ülke olarak yükselme sürecine eşlik ediyor.[79]

Ve Çin “yeni tür devlet kapitalizmi” inşa ediyor.

“Nasıl” mı?

Çin üzerine, ilginç -yorum-araştırma yazıları yayımlayan ‘The Financial Times’ın, ‘The Wall Street Journal’ın, ‘The Economist’in, ‘Bloomberg’in, ‘Lowy Institute’nün yazılarında dört tema dikkat çekiyor.

Birincisi, ticaret savaşları, teknolojik rekabet, karşılıklı yaptırımlar ve Covid-19’un tedarik zincirleri üzerindeki etkileri ABD ile Çin arasındaki ekonomik bağları giderek koparıyor.

İkincisi, Çin yönetimi, Çin kapitalizminin ticaret ve teknolojik gelişme açısından dış dünyaya bağımlılığını azaltmak için yeni bir devlet kapitalizmi ve teknolojik gelişmelerden yararlanan, teknolojik gelişmeleri teşvik eden bir planlama modeliyle içe dönüyor. The Economist’in “sakın küçümsemeyin” dediği bu yeni tür devlet kapitalizminde, devlet işletmelerinin piyasada rekabet edecek bir verimlilik düzeyinde çalışması, özel sektörden ortak edinmesi bekleniyor. Özel sektörün en önde gelen firmaları, yönetim düzeyinde söz sahibi, Komünist Partisi komiteleri kuruyorlar. Böylece birincisinde devlet işletmelerinin piyasa koşullarına uyması, ikincisinde özel şirketlerin devletten destek alması kolaylaşıyor.

Üçüncüsü, Çin devletinin, bilgisayar, yapay zekâ, gibi alanlarda hızlanan teknolojik gelişmelerle beslenen izleme, gözleme, kapasitesinin eli ülke sınırlarının çok ötesine uzanıyor. Çin, ülke içinde kendi vatandaşlarının özel yaşamlarını yakından denetlemekle kalmıyor, olanaklarını, diğer ülkelerden ekonomik, teknolojik, siyasi bilgi çalmak, dünya medyasında, kültür endüstrisinde, Çin’i olumsuz gösteren yayınları, filmleri vb., bastırmak, ekonomik siyasi hesaplarla, “Adamlar”ın baskıcı rejimlerini desteklemek için de kullanıyor.

Araştırmacı Dilip Hiro’nun bir çalışması, Çin’in dünya ekonomisi içinde ağırlığı hızla artarken, teknolojik gelişmelerin kimi alanlarında ABD’yi yakaladığını, kimilerinde geçmeye başladığını örnekliyordu.

Dördüncüsü, Lowy enstitüsünün araştırmasına göre de Çin, tüm bu olanaklarından yararlanarak, “kurallara dayalı uluslararası düzeni (ABD hegemonyasını-yn) içinden yıkıyor”![80]

Şimdi burada durup soralım: Bu uygulamaların, “Çin’e özgü sosyalizm” olarak nitelenmesi ne kadar açıklayıcı, inandırıcı olabilir? Hem de Laurence Knight’in, “Yolsuzluk aldı başını gidiyor.[81] Rüşvet herkesin belası,”[82] notunu düştüğü tabloda!

Kanımızca “Çin’e özgü sosyalizm” 1970’lerin sonunda reform ve dışa açılma uygulamalarıyla başlatılan bir sürecin tanımlamasıyken; Xi Jinping’in özetlemesine göre, “Çin’e özgü sosyalizm”, uygulama, teori ve sistemin bütünüdür ve onun ifadesiyle “Çin’e özgü sosyalizm teorisi Marksizmin Çin’deki yerelleşmesinin en yeni sonucudur,” diye sunulsa da imkânsızdır!

 

İTİRAZ(LAR)

 

Tüm bunlar böyle olur da; itiraz(lar) olmaz mı?

√ Çin’de her gün 500 civarında, çeşitli nedenlerle yapılan ama büyümeyen protesto gösterileri var. Büyümenin biraz azalması, kitlesel açlığa ve büyük işsizliğe neden olabilecek durumda. Bu nedenlerle, Çin hükümeti de ekonomiyi yakından izliyor ve tedbir almaya çalışıyor.[83]

√ ‘The Human Rights Watch’a göre, on binlerin katıldığı, günde ortalama 500’e varan çeşitli protestolar, Çin’de alttan kaynayan kazanın ifadesi.[84]

√ Çin’de atık su boru hattı projesine karşı ayaklanan halk hükümet binalarını bastı, kendilerine müdahale eden polisi dövdü. Pekin, olaylar sonrasında geri adım attı. Qidong kentinde yeni bir kalkınma projesi başlatan yerel hükümet bölgeye kuracağı dev kâğıt fabrikasının atık suları için bir boru hattı kuracağını açıkladı. Ancak boru hattının kirliliğe yol açacağını savunan yaklaşık 50 bin kişi ayaklandı.[85]

√ Bir Amerikan şirketinin patronu, Pekin’deki fabrikasında çalışanlar tarafından, pencereleri demir parmaklıklı bir odada altı gündür rehin tutuluyor. Ücretlerle ilgili bir anlaşmazlıkla başlayan gerginliğin çözülememesi ardından fabrika işçileri, fabrikanın sahibi Chip Starnes’ı rehin almışlardı.[86]

√ Çin’in gazetelerinden Southern Weekly’nin yeni yıl baskısında çıkması gereken, anayasal hakların korunmasına ilişkin başyazısı sansüre uğradı. Bunun üzerine medya ülkede uygulanan sansüre ilk kez tarihi bir başkaldırma ile yanıt verdi.[87] Gazetenin çalışanlarına Çinli blog yazarları, ünlüler ve yabancı medya savunucularından destek geldi. Basın özgürlüğünün ihlâl edildiğini belirten binlerce kişi gazetenin Guangzhou’daki merkezinde bir araya geldi.[88]

√ Çin’de üst düzey bir komünist parti yöneticisinin verdiği lüks ziyafet kendisine gelen kabarık faturadan daha fazlasına mal oldu. Jiangsu Eyaleti’ndeki Taizhou şehrindeki sanayi bölgesinin yöneticiliğini yapan Zhang Aihau yaklaşık 20 kişi için verdiği daveti şölene çevirerek, masaları lüks yiyecek ve pahalı içkilerle donattı. Ancak lüks şölenle ilgili görüntüler internet üzerinden yayınlanınca haber kısa sürede şehirde yayıldı ve yapılan israfa öfkelenen kalabalık bir grup davetin yapıldığı binayı bastı.[89]

√ Pekin yönetiminin devlet kapitalizmini benimsemesine isyan eden Maocular Çin Halk Devrimi’ne ihanet edildiğini öne sürerek örgütlenmeye başladılar

Dünyanın en büyük ekonomik gücü olmak için kapitalist unsurlara kucak açan Çin’de hiç umulmadık bir muhalif hareket şekilleniyor. 1949’da başta köylülerin ayaklanmasıyla Mao Zedong’un liderlik ettiği Çin Halk Devrimi’nin ruhuna ihanet edildiğini öne süren Maocular, Komünist Parti yönetimine muhalefet ediyor.

Vatanları kâğıt üstünde Maocu ideolojiyle yönetilmeye devam etmesine karşı değişimlere tepki gösteren grupları ABD’de yayımlanan Washington Post gazetesi mercek altına aldı. Devrimin ilk yıllarının coşkusu içerisinde büyümüş, çoğu 60 yaşın üzerindeki Maocular polise “Köpek” diyor; Kültür Devrimi’ni nostaljiyle anıyor.

Mao’nun ölümünden 36 yıl sonra kendilerini giderek iktidar karşıtı olarak görmeye başlayan Maoculardan emekli işçi Zhou “Bugünün liderleri kapitalizmi teşvik eden revizyonistler. Buna sosyalizm diyorlar ama Deng Xiaoping (Çin’in piyasa reformlarının mimarı) dünyanın bütün kötülüklerini barındıran bir sistem yarattı: Aşırı kapitalizm, yolsuzluk ve faşizm” diyor. Mao’nun Hunan eyaletindeki mezarını ziyaret eden Zhou ve yanındaki Maocular “revizyonist” kelimesiyle sosyalizmi ufak değişikliklerle yavaş yavaş bozan parti yönetimini topa tutarken “faşist” suçlamasıyla da muhalefete tahammülü olmayan iktidarı eleştiriyor.

Mao’nun mezarını ziyaret eden 31 yaşındaki öğretmen Wang Shuai “Eski topraklar gibi Mao Zedong için deli divane olmayabilirim ama onun zamanında birçok şeyin daha iyi olduğunu biliyorum” diyor.

‘The Washington Post’, Çin’in “yeni solunun” son on yıldır şehirli kesimler ve kırsal nüfus arasında gelir eşitsizliği nedeniyle yükselişe geçtiğinin altını çizerken son dönemde “dokunulmaz bir idol” olmaktan uzaklaşan Mao’yu simge olarak seçtiğini belirtti.

Yeni solun akademik lideri olarak görülen Tsinghua Üniversitesi profesörü Wang Hui gazeteye “İlk 5 yıllık dönemlerinde Devlet Başkanı Hu Jintao ve Başbakan Wen Jiabao sağlık reformları ve vergi kesintilerini hayata geçirdiler. Ama ikinci dönemde durdular. Bu durumda solun radikalleşmesi kaçınılmazdı” değerlendirmesini yaptı. Fakat mevcut siyasi baskı ortamında “yeni solun” işi kolay gözükmüyor. 2008’de kurulan “Maocu Çin Komünist Partisi” iktidardaki Komünist Parti’yi “revizyonist hainler” olarak suçlamıştı. Bir yıl sonra bütün liderleri 10 yıl hapse mahkûm edildi.[90]

 

SOSYALİZM Mİ “DEDİNİZ”?!

 

Kamuran Kızlak’ın, “Benim ‘bazı sosyalist uygulamalar da içeren bir tür devlet kapitalizmi veya onun gibi bir şey’ olarak tanımladığım ‘Çin’e özgü sistem’, ÇKP’ye göre ‘Çin’e özgü sosyalizm’dir. Üretici güçleri geliştirmek için kapitalizme özgü bazı yöntemler kullandıklarını ve bunun sosyalizme-Marksizm’e bir katkı olduğunu düşünüyorlar,”[91] biçiminde tanımladığı mevcut hâlin; “Katı ideolojik saplantılardan kurtulan Çin”[92] olarak tanımlanması, elbette boşuna değildir.

“Nasıl” mı?

“Bugünkü Çin’de Komünist Parti’nin yasal bağlamda mevcut olmadığını biliyor musunuz? Ama böyle! Orada yaşayan bir dostum, Tienanmen Olayları nedeniyle yetkililere dava açmaya kalkıştı ve bunun ihbarı için ‘Komünist Parti’ üzerinden hareket etmeye çabaladı, ne oldu biliyor musunuz? İki ay sonra devletten bir mektup geldi. Mektupta, ‘Suçlamanızı işleme koyamıyoruz, üzgünüz, çünkü mevcut yapılanmamızda ‘Komünist Çin’ manasına hiçbir oluşum bulunmamaktadır,’ yazılıydı,”[93] diyor Slavoj Zizek.

Devam edersek…

ÇKP XVIII. Kongresi’nde liberalizmde karar kılarken;[94] ÇKP Merkez Komitesi, Devlet Başkanı Yardımcısı Xi Jinping’i lideri olarak seçti. Çin’in beşinci kuşak liderlerinin ilan edildiği Kongre’de yönetimde değişim sinyalleri verildi.[95] Xi’nin selefi Hu Jintao’ya oranla daha “liberal” olduğu söyleniyordu.[96]

Evet “ÇKP’nin Kongresi’nin sona ermesiyle yaşlılar, yerlerini gençlere bıraktı,”[97] diye sunulan XVIII. Kongre, ülkede büyük bir değişimin dönüm noktasıydı. Bu değişime öncülük edecek isim Xi Jinping ise ÇKP’de “kapitalizm ve sosyalizmin beraberliğini” destekleyen kampın yükselen yıldızıydı.

Xi Jinping ÇKP kadrolarını eğiten merkezi parti okulunu yönetmişti. Batılı yorumcuları tedirgin eden bu görevi fazla abartmaya gerek yoktu; zira, reformlar dönemi sonrasında bu okulun programı “modernleşmiş”; geleneksel Marksizm/Leninizm kurslarına “makro ve mikro iktisat türü Batılı dersler” eklenmişti.[98]

Xi Jinping, ÇKP Genel Sekreterliği’ne getirildikten sonra bir basın toplantısı yaptı; kısa bir demeç verdi. Burada, Batılı yorumcuları hoşnut kılan ifadeler vardı: “Fikirlerimizi özgürleştirmeye çalışacağız; reformu ve açılmayı sürdüreceğiz…” Tedirginlik yaratan, Parti’nin görevlerini Mao’ya özgü sloganları andırarak vurgulayan pasajlar da vardı: “Kendisini halka hizmete adayan bir Parti”; “Ortaklaşa refahı hayata geçirmek”; “Çin’e özgü nitelikleri taşıyan sosyalizm davasını ilerletmek”… Öte yandan konuşma boyunca “sosyalizm” sözcüğünün sadece bir kez kullanılması ile teselli buldular.[99]

Çin Devrimi’yle başlayan süreçte ÇKP içinde kapitalizm yanlıları ve sosyalistler arasındaki mücadele zaten hiç bitmedi. Sovyetler Birliği’nin çözülmesiyle kapitalizmin üstünlüğüne inanmış ÇKP’lilerin ağırlığı arttı. Yine de ülke Batı tarzı bir kapitalizm yerine kendine özgü bir sosyalizmi tercih etti, sermaye üzerindeki devlet egemenliğinden fazla ödün vermedi. Çin’den daha fazla kapitalizm isteyenler yeni dönemden umutlu. XVIII. Kongre’de de değişim fazlasıyla hissedildi. 2 bini aşkın delege arasında 30’a yakın büyük işadamı da vardı.[100]

Böylelikledir ki ‘The Independent’ın ifadesiyle, “Çin, Deng Xioping’in 1970’lerin sonunda devlet kapitalizmini kucaklamasından bu yana büyük ilerleme kaydetti. Daimi Komite’nin 9 (ya da muhtemelen 7) üyesi, seleflerinden farklıydı. Mao tarzı kılık kıyafeti Batılı takımlarla değiştirmenin yanı sıra Batılı mevkidaşlarıyla aynı ekonomik büyüme ve uluslararası angajman lisanını da konuşuyorlar, tabii bir sapma payıyla… Çin, Mao’nun giydirdiği deli gömleğinden çıkarken, onun yarattığı siyasi sistem kendini yeniden icat etmeye fevkâlâde kabiliyetli olduğunu kanıtladı.”[101]

Devamla XVIII. Kongre’yi, XIX.’su takip etti…

Çin Ulusal Halk Kongresi, devlet başkanının en fazla iki defa seçilmesini öngören yasayı 2 karşı 2 bin 958 oyla kaldırdı. Xi Jinping, normal şartlarda 2023’te sona erecek görev süresini böylece süresiz olarak uzatmış oldu.[102]

Böylelikle ÇKP’nin XIX. Ulusal Kongresi’ne Devlet Başkanı Xi Jinping’in adının parti tüzüğüne eklenmesi kararı alınırken; Xi, komünist Çin’in kurucusu Mao Zedong’un ardından yaşarken adı belgeye giren ilk lider oldu.

18 Ekim 2017’de başlayan kongrede, ÇKP’yi beş yıl boyunca yönetecek kadro seçildi ve partinin yeni tüzüğü belirlendi. 2 bin 300 delegenin katıldığı kongrenin son gününde “Yeni Dönem İçin Çin Tipi Sosyalizm Üzerine Xi Jinping’in Düşüncesi’ başlığını taşıyan metnin tüzüğe dahil edilmesi oylanarak kabul edildi.

BBC’nin haberine göre Xi’in doktrini 14 temel prensipten oluşuyor. Bunlar arasında parti liderliğinin ülkedeki tüm işleyişte söz sahibi olması, silahlı kuvvetlerde parti liderliğinin mutlak yönetimiyle “Tek Devlet İki Sistem” prensibinin korunması ve ulusal birliğin yayılması yer alıyordu.[103]

Görülüp, kavranması gerek: Bizi buraya iki döneme ayrılmış bir tarih getirdi.

ÇKP’nin iktidarı aldığı yıl olan 1949’dan 1979’a kadar olan dönem ve Deng Xiaping’in devlet başkanı seçildiği 1979’dan sonrası-özellikle kapitalist dönüşümün başladığı 1981’den sonrası.

Kısaca, Mao dönemi ve Deng dönemi diye ayırmak yanlış olmaz. Deng ile başlayan ise, kapitalist dönüşüm sürecinden başka bir şey değil.

ÇKP içindeki bu derin ideolojik farklılıklar sonradan ortaya çıkmış bir şey değil ta baştan beri olan bir sorun. Komünist olmayanların ÇKP’de ne aradığı sorusunun cevabı ta Japon işgali (II. Paylaşım Savaşı) yıllarına kadar gidiyor. O dönemde direniş örgütleyen tek güç ÇKP olması nedeniyle neredeyse her renkten insan parti saflarında yer almış. Özellikle ordudan çok sayıda general var (Deng Xiaoping dahil). Bu insanların çoğu komünist değil küçük burjuva devrimcileri. Fakat Mao’nun otoritesi nedeniyle mevcut ideolojik sorunlar parti içinde bir açık hesaplaşmaya dönüşememiş. Yine de partinin enerjisini emip zayıflatmış. Deng’in ipleri eline aldıktan sonra yaptığı geniş çaplı komünist tasfiyesi sonrası parti nispeten durulmuş.

ÇKP’de, Mao’nun yanı sıra eleştirmekten kaçınılan diğer yönetici başbakan Zhou En-Lai’dir. Bunun anlaşılır bir nedeni var: Deng’i himaye eden kişi olması. Burjuva eğilimleri olduğu gerekçesiyle Mao’nun bir-iki kez partiden uzaklaştırdığı Deng’e kol-kanat geren ve her seferinde af ettirip önemli bir göreve getiren (çoğunlukla ekonomi) adam Zhou En-Lai’dır.[104]

Söz konusu zeminde Deng’in önderliğindeki Çin ekonomisi liberalleşmeye, dünyaya açılmaya, global ekonomiye entegre olmaya başladı.[105]

Yani ÇKP’nin Aralık 1978’de “reform ve dışa açılma” politikasını benimsemesinin ertesinde başlayan kapitalist restorasyon, otuz yılı aşkın süre içinde adım adım ilerleyerek Çin’in ekonomik ve toplumsal yapısını köklü biçimde değiştirdi. Yaklaşık yirmi yıl süren restorasyon süreci XXI. yüzyılın eşiğinde Çin’i kapitalist bir topluma dönüştürdü. ÇKP’ye kapitalistlerin üye olmasına 2002’de izin verilmesi aslında uzun süreden beri devam eden bir sürecin adını koymaktan ibaretti. Günümüzde burjuvazinin ÇKP içindeki varlığı yalnızca resmi olarak kapitalist sayılan üyeler ile sınırlı değil. Resmi olarak burjuva sayılmayan üst düzey parti ve devlet yöneticileri de devlet işletmeleri üzerindeki kontrolleri sayesinde ve çeşitli ortaklıklar yoluyla ciddi bir sermaye birikimi yapmış durumda. ÇKP’yi bir burjuva-bürokrat kadrosu yönetiyor.

ÇKP’nin başında bulunduğu burjuva rejimi, son dönemde giderek sıkışıyor. Dış politika alanında başta ABD emperyalizmi olmak üzere bir dizi devlet ile ciddi gerilimler yaşıyor. İçeride ise bundan daha beter sorunlarla boğuşuyor. Burjuvazi ile alt sınıflar arasındaki eşitsizliğin giderek artması, sınıf mücadelelerini 1989 sonrasındaki en yüksek seviyesine çıkarıyor. 2000’lerin ikinci yarısında yeniden yükselişe geçen işçi sınıfı hareketi, 2008’de başlayan büyük depresyon sürecinde giderek militanlaşıyor. 200 milyonun üzerindeki göçmen işçi kitlesi her gün yeni grevlere ve direnişlere imza atıyor. 1990’larda başlayan köylü direnişleri sürüyor…[106]

 

NİHAYET

 

Bu hâle ilişkin ne denilip, ne mi yapılabilir?

Bertolt Brecht’in, “Büyük sıçrayışı gerçekleştirmek isteyen, birkaç adım geriye gitmek zorundadır. Bugün yarına dünle beslenerek yol alır,” uyarısı eşliğinde Antonio Gramsci, yanıtın, yapılacakların teorik çerçevesini şöyle çizer:

i) “Proletaryanın özgürleşmesi sınırlı bir insan çabasının ürünü olamaz ancak genel bir düş kırıklığının en kötü biçimde yaygın olduğu zamanlarda bile yüreğini ve iradesini bir kılıç kadar keskin tutabilen kimseler işçi sınıfı savaşçısı kabul edilebilir ya da devrimci olarak nitelendirilebilir.”[107]

ii) “Gerçek asla tek taraflı değildir.” “Devrimci olan sadece gerçeğin kendisidir.”[108] “Kendiliğinden, kendi tarafından, kendisi için bir ‘gerçeklik’ yoktur; fakat kendisini değiştiren insanlarla tarihsel ilişki hâlinde bulunan bir gerçeklik vardır.”[109]

“Her gerçek tarihsel aşama kendisinden sonraki tarihsel aşamalarda bir iz bırakır; bu bakımdan bu aşamalar bir anlamda en iyi belge sayılırlar. Tarihsel gelişme süreci, zaman içinde bir bütündür. Bunun için de, şimdiki zaman tüm geçmişi içinde taşır ve geçmiş de şimdiki zamanda gerçekleşir. Bu da hiçbir

bilinmezlik korkusu taşımadan ‘hakiki’ özü oluşturur. ‘Kaybolan’ şey, yani diyalektik olarak tarihsel süreçle iletilmeyen şey, kendiliğinden ilgiye değmeyen bir şeydir ya da olayların yüzündeki ‘köpük’ gibi bir şeydir, geçicidir, itibaridir, olgudur, tarih değildir ve son çözümlemede yüzeydedir, savsaklanabilir.”[110]

iii) “Her çöküş, entelektüel ve ahlâki bozukluğu da beraberinde getirir. En kötü dehşetler karşısında dahi umutsuzluğa kapılmayan ve her türden aptallığa meyli olmayan, ayık, sabırlı insanları yaratmak zorunludur.”[111]

“Kötümserliğin çoğu zaman tembelliğin, sorumluluktan kaçmanın, iradenin hiçbir şey yapmamasının savunusundan daha fazla bir şey olmadığını belirtmek gerekir. Bu, ayrıca bir kadercilik ve mekanizm biçimidir. Bir kimse, iradesi dışındaki faktörlere bel bağlar ve bu faktörleri aktif bir biçimde yüceltir, sonra da kutsal bir coşkunluk ile yanar tutuşur. Coşkunluk da fetişlere yönelik dışsal bir hayranlıktan daha fazla bir şey değildir. Hareket noktası için bir akla sahip olması gereken reaksiyon zorunludur. Geçerli olan tek coşkunluk, aklı içeren iradeye, aklı içeren etkinliğe, var olan gerçekliği değiştiren somut inisiyatiflerin keşfedici zenginliğine eşlik eden coşkunluktur.”[112]

iv) “Bilmek eylemektir ve kişi eylediğini bilir.”[113] “Tek öngörülebilir şey mücadeledir.”[114]

“Eski dünya ölüyor ve yeni dünya doğmak için mücadele ediyor; şimdi canavarlar zamanı.”[115]

 

2 Kasım 2020 23:41:25, İstanbul.

 

N O T L A R

[*] Kaldıraç, No: 234, Ocak 2021…

[1] Özdemir Asaf.

[2] Temel Demirer, “Çin: Karmaşık Bir Soru(n)…”, Almanak-2011 Analizleri, Sosyal Araştırmalar Vakfı Kitaplığı, İstanbul-2012… içinde… Gelecek Gazetesi (Kıbrıs), Yıl:2, No:74, 19 Ocak 2013; Gelecek Gazetesi (Kıbrıs), Yıl:2, No:75, 26 Ocak 2013; Gelecek Gazetesi (Kıbrıs), Yıl:2, No:76, 2 Şubat 2013; Gelecek Gazetesi (Kıbrıs), Yıl:2, No:77, 9 Şubat 2013…

[3] Orhan Bursalı, “Çin’in Yeni Atılımı: Her Şey Çinli Olacak: Çin Yüzyılı”, Cumhuriyet, 17 Aralık 2019, s.6.

[4] Korkut Boratav, “Çin Nereye?”, Birgün, 19 Haziran 2012, s.5.

[5] Korkut Boratav, “Şi Jinping ve Diğerleri”, Sol, 20 Kasım 2012, s.7.

[6] Aktaran: Kamuran Kızlak, “ÇKP Kongresi, Çin Yüzyılı”, Birgün, 13 Kasım 2017, s.5.

[7] Hayri Kozanoğlu, “Tek Kuşak Tek Yol Suretinde Çin”, Birgün, 30 Nisan 2019, s.5.

[8] Ergin Yıldızoğlu, “Çin Tipi Şeyler”, Cumhuriyet, 2 Kasım 2017, s.9.

[9] Murat Çakır, “Çin Halk Cumhuriyetine Dair…”, Yeni Yaşam, 27 Eylül 2020, s.7.

[10] “Güney Çin’deki Kwangtung bölgesinde doğdu ama 1892’de Hong Kong’daki tıp fakültesinden mezun olmadan önce gençliğinin bir bölümünü Hawaii’de geçirdi.

Daha sonra siyasi hedefleri uğruna tıp mesleğini bıraktı ve 1894’te Ch’ing Hanedanı’na karşı çıkmak ve Çin’in modernleşmesi için mücadele etmek amacıyla Çin’i Yeniden Yaratma Topluluğu’nu kurduğu Hawaii’ye döndü.

1895’te Çin Japonya Savaşı’ndaki yenilginin ardından çıkan kriz esnasında Sun Yat sen, Canton’da bir ayaklanma başlatma planıyla Hong Kong’a gitti. Plan başarısız oldu ve 16 yıllığına sürgüne yollandı.

Bu sürede başta İngiltere, Birleşik Devletler, Kanada ve Japonya olmak üzere çeşitli ülkelerde yaşadı. Gittiği her yerde, devrimci mücadelesi için siyasi ve finansal zemin hazırlamak amacıyla durmaksızın çalıştı (1905’te Tokyo’da düzenlenen bir konferansta, Çin içinde ve dışında faaliyete gösteren devrimci grupların koalisyonu olan İttifak Topluluğu’nun Başkanı ilan edildi).

Sürgünde geçirdiği uzun yıllar boyunca Batı siyaseti, toplumu ve kültürü üzerine de köklü bir anlayış edindi. Sun Yat-sen, Manchu Hanedanı’nın devrim tarafından yıkılmak üzere olduğu Aralık 1911’de Birleşik Devletler’den Çin’e döndü. O ay içinde Çin Cumhuriyeti’nin geçici başkanı seçildi.

12 Şubat 1912’ye kadar da bu görevi sürdürdü. Daha sonraki karışık yıllarda, siyasi çizgisi oldukça dalgalı seyretti. Bu dönemde çok da örgütlü olmayan İttifak Topluluğu, kendine Kuomintang (Milliyetçi Parti) adını veren bir siyasi partiye dönüştü. Sun Yat-sen en sonunda 1923 yılında ülkenin kontrolünü ele geçirebildi ve kendini Başkomutan ilan etti. Sovyetler Birliği’nden aldığı destekle iktidardaki gücünü sağlamlaştırdı. Diğer konuların yanı sıra Sovyetler, Çin Komünist Partisini, Kuomintang’ı desteklemeye ve onunla iş birliği yapmaya teşvik etti. Sun Yat-sen kendi adına Kuomintang’ı yeniden organize etmeye girişti ve böylece Kuomintang hem Sovyet Komünist Partisine benzedi hem de merkez komiteye üç komünist seçmeye başladı.

Ölümünün ardından, Sun Yat-sen büyük bir modernleşmeci ve Çin Devrimi’nin öncüsü olarak görülmeye başlandı. Sun Yat-sen’in temel siyasi eseri “Halkın Üç İlkesi” -yani milliyetçilik (min-tsu chu-i), demokrasi (min-ch’üan chu-i )ve halkın geçim tarzı ya da özel sermayenin ve toprak mülkiyetinin düzenlenmesi (min-sheng chu-i)- adını verdiği 16 dersten oluşan bir dizidir. (Antonio Gramsci, Hapishane Defterleri 3. Cilt, çev: Barış Baysal, Kalkedon Yay., 2014.)

[11] “Devlet mülkiyeti sosyalizmdir” algısı İkinci Enternasyonal kaynaklıdır. Kautsky’nin bu algıyı besleyen şöyle bir sahte sosyalizm tanımı vardır: “Sosyalizm… pazar için yapılan özel üretimi toplumun ihtiyaçları için yapılan toplumsal üretime, yani devlet, belediye ya da kooperatif üretimine dönüştürmek anlamına gelir.” (Karl Kautsky, “Rus Devriminin Muhtemel Gelişme Yolu”, Nisan 1917, İng., Weekly Worker, 14 Ocak 2010.)

[12] Hayri Kozanoğlu, “Çin Devrimi 70 Yaşında”, Birgün, 8 Ekim 2019, s.5.

[13] Soner Yalçın, “Bozgunda Fetih Rüyası”, Sözcü, 13 Ağustos 2020, s.10.

[14] Hong Kong’daki gösteriler ve Doğu Türkistan’daki toplama kampları nedeniyle Batılı ülkelerin yoğun eleştirilerine maruz kalan Çin, ülkeyi bölme girişimlerinin boşa çıkarılacağını bildirdi. (“Şi Cinping: Boş Hayaller Kurmayın, Bölmeye Çalışanı Ezeriz”, Birgün, 15 Ekim 2019, s.4.)

[15] Hayri Kozanoğlu, “Çin Devrimi 70 Yaşında”, Birgün, 8 Ekim 2019, s.5.

[16] Lale Kemal, “Çin Aç Kalırsa Ne Olur”, Taraf, 16 Ocak 2013, s.2.

[17] Mehmet Öğütçü, “Tek Çin Yok!”, Milliyet, 1 Mayıs 2013, s.13.

[18] Mehmet Öğütçü, “Herkes Çin’e Çalışıyor”, Milliyet, 29 Nisan 2013, s.10.

[19] Özlem Yüzak, “Meritokrasi… Demokrasi… (Çin, ABD, Türkiye…)”, Cumhuriyet, 14 Kasım 2012, s.11.

[20] “Çin’de Kanser Köyü Alarmı”, Yeni Şafak, 24 Şubat 2013, s.11.

[21] Bu konuda şu tür resmi güzellemeleri ciddiye almamak gerek: “18 Ekim 2017’de ÇKP Merkez Komitesi Genel Sekreteri mevkiinde bulunan Xi Jinping, ÇKP XIX. Ulusal Kongresi’ne sunduğu raporda, insan ve doğa arasındaki uyuma vurgu yaparak, ülkesinde ekolojik medeniyet inşasına ışık verdi…

Çin Komünist Partisi XVIII. Genel Kongresi’nden bu yana geçen süre içinde Çin, ‘çift dağ’ teorisini hiç şaşmadan yerine getirdi, kaliteli ekonomik büyüme gerçekleştirirken, ekolojik inşada gözle görülür ilerlemeler kaydetti.

Birincisi, kirlilikle mücadele hızlandırıldı. Çin, tarihte eşi görülmemiş bir mavi gökyüzü koruma savaşını başlattı. Harcanan yoğun çabalar sayesinde, Çin, dünyada atmosfer kirliliğine en hızlı ve en etkili müdahale eden ülkelerin başında geldi.

İkincisi, enerji tasarrufu ve boşaltım azaltma sürekli ilerletildi. Çin Ekoloji ve Çevre Bakanlığı Kasım 2019’da bir açıklama yaparak, Çin’in karbon boşaltım hedefine öngörülen tarihten önce ulaştığını bildirdi. 2020 yılındaki boşaltımda, 2005 yılına göre yüzde 40 ila 45 oranında azalma oldu. 2019 yılında kimyasal oksijen ihtiyacı, amonyak azotu, sülfür dioksit ve azot oksitleri gibi büyük kirleticilerin emisyonları, 2015 yılına göre sırayla yüzde 11.5, 11.9, 22.5 ve 16.3 azaldı.

Üçüncüsü, çölleşmeyle mücadelede ilerlemeler kaydedildi. Çölleşen ve kumsallaşan yüzölçümlerinde düşüş gerçekleşti. BM’nin 2030 yılına kadar bozulmuş olan topraklarda (Land Degradation Neutrality) sıfır artış hedefine öngörülen tarihten önce ulaştı…

BM Çevre Programı İcra Direktörü Inger Andersen, Çin’in ekolojik inşasında kaydedilen ilerlemeleriyle Cumhurbaşkanı Xi Jinping’in ‘çift dağ teorisi’ni takdirle değerlendirdi. Andersen, ‘çift dağ teorisi, insanoğlu ve doğa arasındaki uyumlu ilişkiyi etkin şekilde tasvir etti. Çin’in ekolojik çevre korumada harcadığı dev çabalar, kirlenmiş olan topraklar, nehir sularıyla gökyüzünün çehresini kökünden değiştirdi.’ diye konuştu.” (Liu Wenjin, “… ‘Çift Dağ’ Teorisi”, Cumhuriyet, 12 Ağustos 2020, s.2.)

[22] Yaman Törüner, “Çin Süper Güç Olabilir mi?”, Milliyet, 5 Ocak 2016, s.6.

[23] “Çin’e Kaçırılan Kız Çocukları Anlatıyor: Evlenmemek İçin Dirensem de…”, Gündem, 3 Mayıs 2016, s.2.

[24] Sadi Kaymaz, “Üç Hamile Kadın Alıp Bebekleri Satışa Çıkardı”, Milliyet, 20 Eylül 2013… http://dunya.milliyet.com.tr/uc-hamile-kadin-alip-bebekleri/dunya/detay/1766311/default.htm?ref=yahoo

[25] “Kız-Erkek Ayrı Ayrı”, Cumhuriyet, 9 Ekim 2013, s.12.

[26] “Çin’de İş Stresi Binlerce Can Alıyor Var”, Gündem, 1 Kasım 2012, s.4.

[27] “Çin’de Mao’ya Yasak!”, Milliyet, 20 Aralık 2012, s. 32.

[28] İbrahim Özdemir, “Çin Mantalitesini Anlamak”, 3 Ağustos 2015… http://www.ankarareview.com/cin-mantalitesini-anlamak/

[29] Thierry Meyssan, “Washington’un Çin ile Mücadelede Yeni Stratejisi”, 19 Mayıs 2020… http://intizar.web.tr/alintilar/haber/8791/washington-un-cin-ile-mucadelede-yeni-stratejisi

[30] Nedim Kuteyş, “ABD’nin Mirasçısı Çin Efsanesi”, 7 Nisan 2020… https://www.independentturkish.com/node/159736

[31] Ergin Yıldızoğlu, “Uzun Dönemli Dengelerde Bazı Gelişmeler…”, Cumhuriyet, 27 Ekim 2014, s.10.

[32] Hasan Bögün, “Çin’in ‘1 Numara’ Olması Ne Anlama Geliyor?”, Aydınlık, 6 Ocak 2015, s.13.

[33] Ergin Yıldızoğlu, “İkinci ‘Uzun Yürüyüş’…”, Cumhuriyet, 29 Ağustos 2016, s.9.

[34] Orhan Bursalı, “Çin Yüzyılı: Bir Örnek Daha ve ABD’ye Nal Toplattırıyor”, Cumhuriyet, 19 Aralık 2019, s.6.

[35] “Dünya Ekonomisine Artık Çin Yön Verecek”, Cumhuriyet, 30 Haziran 2013, s.10.

[36] Özgen Acar, “Çin’de Seçim!”, Cumhuriyet, 13 Kasım 2012, s.12.

[37] Meryem Koray, “Çin: Ejderle Kapitalizmin Dansı”, Birgün Pazar, Yıl:16, No:666, 15 Aralık 2019, s.8-9.

[38] Kamuran Kızlak, “Çin, ‘Akbaba Fon’luk Yapar mı?”, Birgün, 8 Temmuz 2018, s.4.

[39] Hayri Kozanoğlu, “Tek Kuşak Tek Yol Suretinde Çin”, Birgün, 30 Nisan 2019, s.5.

[40] Ergin Yıldızoğlu, “Hegemonyalar Çarpışınca…”, Cumhuriyet, 18 Mayıs 2017, s.9.

[41] Öztin Akgüç, “Ayrışan Çin ve Türkiye”, Cumhuriyet, 16 Eylül 2020, s.12.

[42] Mehmet Ali Güller, “Gerileyen ABD, Yükselen Çin”, Cumhuriyet, 10 Ocak 2019, s.12.

[43] “Çin’den ABD’ye Konsolosluk Misillemesi”, Cumhuriyet, 25 Temmuz 2020, s.7.

[44] “ABD-Çin Siber Savaşı”, Cumhuriyet, 8 Mayıs 2013, s.14.

[45] “Çin Ordusu ‘Hack’lıyor”, Cumhuriyet, 21 Şubat 2013, s.12.

[46] “Çin’den Uyarı: Asya Pasifik’e Yayılma”, Cumhuriyet, 17 Nisan 2013, s.14.

[47] “NYT: Çin’de 10’dan Fazla CIA Ajanı Öldürüldü”, Birgün, 22 Mayıs 2017, s.4.

[48] Murat Çakır, “Kopuş Dinamiği Hızlanacak mı?”, Yeni Yaşam, 1 Kasım 2020, s.7.

[49] Korkut Boratav, “Xi Jinping Amerika’da”, 2 Ekim 2015… http://sendika1.org/2015/10/si-jinping-amerikada-korkut-boratav/

[50] Mehmet Ali Güller, “Pentagon’un Çin Raporu ve ‘İki Toplantı’…”, Cumhuriyet, 23 Mayıs 2020, s.18.

[51] Kaan Kangal, “Batıda ve Doğuda Çin Fırtınası”, Evrensel, 3 Haziran 2014, s.10.

[52] Osman Mirgani, “… ‘Kartal ve Ejderha’nın Savaşı”, Şarkulevsat, 7 Kasım 2012.

[53] Mehmet Öğütçü, “Yeni Süpergüç mü ‘Sarı Tehlike’ mi?”, Milliyet, 30 Nisan 2013, s.10.

[54] Michael Roberts, “Sermaye Savaşları”, Yeni Yaşam, 1 Ağustos 2020, s.10.

[55] “ABD-Çin Gerilimi Artıyor”, Cumhuriyet, 9 Ağustos 2020, s.6.

[56] Orhan Orhun Ünal, “Çin Kuşatması”, Yeni Şafak, 22 Nisan 2013, s.6.

[57] Kamuran Kızlak, “Çin Emperyalist mi Oldu?”, Birgün, 19 Temmuz 2017, s.5.

[58] Xinhua Ajansı, 17 Eylül 2017.

[59] Halkın Günlüğü, 23 Ekim 2017.

[60] Halkın Günlüğü, 19 Ekim 2017.

[61] Ergin Yıldızoğlu, “Çin Tipi Şeyler”, Cumhuriyet, 2 Kasım 2017, s.9.

[62] “Çin Devlet Başkanı Xi, Orduya ‘Savaşa Hazır Ol’ Çağrısı Yaptı”, Birgün, 6 Ocak 2019, s.5.

[63] “Güney Çin Denizi’nde Çin Geri Adım Atmıyor”, Birgün, 14 Temmuz 2016, s.4.

[64] Mustafa K. Erdemol, “Hindistan-Çin Gerilimi Daha da Şiddetlenebilir”, Cumhuriyet, 19 Haziran 2020, s.7.

[65] Bahadır Özgür, “İhtişam, Taklit, Teknoloji, Devrim, Meydan Okuma… Made In China”, Radikal, 23 Ekim 2013, s.23-25.

[66] Hasan Bülent Kahraman, “İçimdeki Çin, Sokaktan Zengin”, Sabah, 6 Nisan 2014, s.5.

[67] Hüseyin Aygün, “Çin”, Birgün, 24 Mart 2016, s.6.

[68] Şincan-Uygur Özerk Bölgesi, Mao Zedung önderliğinde 1959’da kurulmuş. Türkiye’nin iki katı büyüklüğündeki (1.664.900 km2) bu bölgede nüfus yaklaşık 22 milyondur. Bölgede toplam 43 “etnik grup” yaşıyor. Nüfus dengesi: yüzde 45 Uygur, yüzde 40 Han, yüzde 6.5 Kazak, yüzde 4.5 Hui şeklinde. Nüfusun çoğunluğunu Müslüman halklar (Uygur, Kazak, Hui) oluşturuyor. İki resmi dil var: Uygurca ve Çince. Bütün tabelalar iki dillidir. Ayrıca Kazakça, Kırgızca, Oirat ve Moğolca da devlet işlerinde (TV-radyo yayınları vb.) kullanılıyor. Şincan-Uygur’da ayrıca 5 özerk idare bölgesi var: İli-Kazak özerk şehri, Kızılsu Kırgız özerk şehri, Çangji-Hui özerk şehri, Bayinğolin ve Bortala Moğol özerk şehirleri. (Alp Altınörs, “Uygur Meselesi”, Gündem, 15 Temmuz 2015, s.12.)

Çin’de en çok doğalgaz ve petrol bu bölgeden çıkıyor. Ve Şincan, tarihi İpek Yolu’nun en önemli geçiş noktası. (Verda Özer, “Çin Uygur Türklerine Ne Yapıyor?”, Hürriyet, 8 Ağustos 2015, s.20.)

Yönetimde Uygurlar da önemli mevkilerde bulunuyorlar. Ancak Uygur halkı içinde güçlü milliyetçi ve dinci eğilimler baş gösterdi, ayrılıkçı unsurlar ortaya çıktı ve şiddet eylemleri de başladı. (Sami Kohen, “Çin’le İlişkide Uygur Pürüzü”, Milliyet, 11 Temmuz 2015, s.23.)

Uygur bölgesinde yaşananlar sorun nüfus yapısını melezleştirme politikasıyla ilişkili. Uygur bölgesine yıllar içinde çok sayıda Çinli göç ettirilmiş. Zaten yüzyıllardır o bölgenin insanı olan Hanlara bir de göçmenler eklenince Çinli nüfus epey artmış. Baştan beri devletten destek gören, bir ölçüde kayırılan bu nüfus özellikle kapitalist yoldan kalkınma politikalarının uygulanmaya başlanmasıyla birlikte zenginleşmişler. Dolayısıyla, bölgede ağırlıkları da artmış. Zenginleşme daha ilk bakışta anlaşılabilecek bir fark ortaya çıkarmış: Artık şehirlerin yoksul tarafında (çoğunlukla) Uygurlar, zengin tarafında ise Hanlar yaşıyor. Köktendinci yapılarla ilişkisi olanlar ve saldırılarda yer alanların neredeyse tamamı yoksullar, özellikle en yoksullar arasından çıkıyor. Uygurlar arasında da zenginler var ama sayıları Çinlilerle karşılaştırıldığında çok az sayılır. Zenginliğin ağırlıkla Hanlar elinde toplanmasında Uygurların ÇKP’ye/ devlete uzak durmaları, bir ölçüde ret edici olmalarının payı olduğunu düşünüyorum. Bölgede partiye yakın olan, ilişkileri iyi olanların Uygurların da destek gördüğü ve zenginleştiği bir gerçek… (Kamuran Kızlak, “Uygur Bölgesinde Yaşananlar -2”, Birgün, 13 Temmuz 2015, s.11.)

[69] Mustafa Balbay, “Yoldaş Fabrika Senin”, Cumhuriyet, 13 Mart 2020, s.9.

[70] Louis Proyect, “Dünya ve Çin Nasıl Kurtulacak?”, Birgün, 19 Ekim 2020, s.5.

[71] “Dünyayı Çin Çarptı”, Yeni Şafak, 21 Nisan 2013, s.7.

[72] “Çin’in Milyarder Vekilleri”, Taraf, 9 Mart 2013, s.8.

[73] “Mao’nun Kitaplarını Satıp Milyarder Oldu”, Milliyet, 11 Mayıs 2013, s.23.

[74] “Inter’in Yüzde 15’i Çin Demiryolları’nın!”, Akşam, 3 Ağustos 2012, s.7.

[75] Behiç Oktay, “Parti mi Komünist, Jack Ma mı?”, 29 Kasım 2018… https://gazetemanifesto.com/2018/mercek-parti-mi-komunist-jack-ma-mi-222858/

[76] Süleyman Seyfi Öğün, “Çin Uyanırsa (1)”, Yeni Şafak, 16 Mayıs 2013, s.11.

[77] Ergin Yıldızoğlu, “… ‘Yeni Model’ Arayışları ve Çin”, Cumhuriyet, 22 Ekim 2020, s.9.

[78] The Financial Times, 23 Ekim 2020

[79] Ergin Yıldızoğlu, “Yeni Ekonomi Modeli ve Siyaset”, Cumhuriyet, 26 Ekim 2020, s.11.

[80] Ergin Yıldızoğlu, “Kaleydoskop Yine Dönmeye Başladı”, Cumhuriyet, 24 Ağustos 2020, s.7.

[81] Çin’de yolsuzlukların üzerine gitme sözü veren ordunun ve iktidardaki Komünist Parti’nin yeni lideri Xi Jinping, komutanların alkollü ziyafet vermelerini yasakladı. Yeni kurallara göre, resepsiyonlarda dev afişler, kırmızı halılar, çiçek aranjmanları, büyük gösteriler ve hediyeler de yasaklandı. Komutanlar artık lüks otellerde de kalamayacak. (Osman Erol, “Çin Ordusundan Alkollü Ziyafetlere Yasak”, Zaman, 23 Aralık 2012, s.15.)

[82] Laurence Knight, “İşte Bunlar Hep Kapitalizm”, Evrensel, 11 Temmuz 2013, s.4.

[83] Yaman Törüner, “Çin Süper Güç Olabilir mi?”, Milliyet, 5 Ocak 2016, s.6.

[84] Gündüz Vassaf, “Çin’de Meritokrasi ABD’de Plutokrasi”, Radikal, 3 Şubat 2013, s.17.

[85] “Çin’de Bir İlk!”, Vatan, 29 Temmuz 2012, s.19.

[86] “Çin’de İşçiler Patronu Rehin Aldı, Bırakmıyor”, Birgün, 27 Haziran 2013, s.11.

[87] “Çin Basını Sansüre Başkaldırdı”, Milliyet, 6 Ocak 2013, s.22.

[88] “Çin’de Sansüre Karşı Tepkiler Büyüyor”, Radikal, 9 Ocak 2013, s.30.

[89] “Lüks Komünist ‘Parti’…”, Yeni Şafak, 27 Nisan 2013, s.10.

[90] “Çin’de Maocular Bayrak Açtı”, Milliyet, 16 Eylül 2012, s.23.

[91] Kamuran Kızlak, “ÇKP’yi Eleştirdim Eyvah”, Birgün, 17 Ekim 2018, s.5.

[92] Sami Kohen, “Çin’in (Ay’a Kadar) Yükselişi”, Milliyet, 18 Aralık 2013, s.20.

[93] Evrim Altuğ, “Slavoj Zizek: Bir Kapitalizm Ürünü: IŞİD”, Cumhuriyet, 27 Temmuz 2015, s.6.

[94] Mustafa K. Erdemol “Asker-Politikacı Çekişmesi”, Cumhuriyet, 16 Kasım 2012, s.13.

[95] “Çin’e ‘Reformcu’ Lider”, Taraf, 16 Kasım 2012, s.3.

[96] Hadi Uluengin, “Çin İşi”, Taraf, 16 Kasım 2012, s.9.

[97] “Çin’e ‘Reformcu’ Başbakan Geliyor”, Milliyet, 15 Kasım 2012, s.24.

[98] Global Times, Beijing, 21 Ekim 2012.

[99] Korkut Boratav, “Xi Jinping ve Diğerleri”, Sol, 20 Kasım 2012, s.7.

[100] Merve Arkan, “Çin’de Değişime Taze Kan”, Radikal, 11 Kasım 2012, s.29.

[101] “Çin’in Yeni Yönetimi Zamana Ayak Uydurmalı”, The Independent, 9 Kasım 2012.

[102] Denise Y. Ho, “Çin’in Çift Kulvarlı Tarihi”, Birgün, 19 Mart 2018, s.5.

[103] “Mao’dan Sonra Şi Damgası”, Cumhuriyet, 25 Ekim 2017, s.7.

[104] Kamuran Kızlak, “Çin Komünizmi: İleriye Doğru Büyük Atılım-1”, Birgün, 24 Ocak 2016, s.10.

[105] Nuri Çolakoğlu, “Çin’in Hızlanan Değişim Temposu”, Milliyet, 29 Kasım 2012, s.27.

[106] Ahmet Devrim, “Parti İçinde Deprem Devrimcilerin Görevi”, Birgün, 7 Kasım 2012, s.10.

[107] Antonio Gramsci, Komünist Partiye Doğru, çev: Celal A. Kanat, Belge Yay., 1998, s.119.

[108] Antonio Gramsci, Hapishane Defterleri 3. Cilt, çev: Barış Baysal, Kalkedon Yay., 2014.

[109] Antonio Gramsci, Hapishane Defterleri, çev: Adnan Cemgil, Belge Yay., 2011, s.28.

[110] yage, s.91.

[111] Antonio Gramsci, Hapishane Defterleri 1. Cilt, çev: Barış Baysal, Kalkedon Yay., 2014.

[112] yage.

[113] Antonio Gramsci, Hapishane Defterleri 4. Cilt, çev: Barış Baysal, Kalkedon Yay., 2014.

[114] yage.

[115] Antonio Gramsci, Modern Prens (Machiavelli, Siyaset ve Modern Devlet Üzerine), çev: Pars Esin, Dipnot Yay., 2014.